Εισαγωγικά στοιχεία

Η άνοια αποτελεί ένα από τα συχνότερα σύνδρομα της ιατρικής και επηρεάζει πρωτίστως άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή όταν αναφερόμαστε στην άνοια, καθώς δεν αποτελεί μια πάθηση, δεν αποτελεί νόσο. Συνιστά ένα σύνδρομο, όπως προαναφέραμε, στο οποίο κυριαρχεί η διαταραχή των νοητικών λειτουργιών ενός ανθρώπου.

Για να τεθεί η διάγνωση της άνοιας, οφείλουμε να εντοπίσουμε στον εξεταζόμενό μας, διαταραχή σε τουλάχιστον 2 από τις γνωστικές του λειτουργίες και ταυτόχρονα, αυτή η διαταραχή να δυσχεραίνει την επιτέλεση των καθημερινών δραστηριοτήτων του ατόμου αυτού. (Raz L, Knoefel J, Bhaskar K, 2006)

Σημείωση: Αν διαπιστωθεί διαταραχή σε 1 μόνο γνωστική λειτουργία ή ήπιας βαρύτητας διαταραχή σε 2 ή περισσότερες, δηλαδή το άτομο δεν δυσκολεύεται με τις καθημερινές του δραστηριότητες , τότε δεν μιλάμε για άνοια, αλλά για ήπια νοητική διαταραχή.

Η άνοια είναι μια κατάσταση δυσάρεστη, τόσο για το άτομο που την εμφανίζει όσο και το περιβάλλον του. Πολλές φορές, ακόμα και οι πιο έμπειροι των ιατρών, είναι δύσκολο να διαχειριστούν ασθενείς που έχουν άνοια, πόσο μάλλον η ίδια η κοινωνία. Αυτό το άρθρο έχει σαν στόχο, όχι μόνο την ενημέρωση των αναγνωστών του για την ιατρική της υπόσταση, αλλά και για την κοινωνική της φύση. (American Psychiatric Association, 2013)

Επιδημιολογία της άνοιας

Περίπου 47 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο εμφανίζουν άνοια. Πιστεύεται ότι από το έτος 2050, αυτός ο αριθμός ανθρώπων θα τριπλασιαστεί, φτάνοντας σχεδόν τους 150 εκατομμύρια.

Η άνοια εμφανίζεται σε μεγαλύτερη συχνότητα στις πιο ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου και η αύξηση της ηλικίας αποτελεί τον πλέον ισχυρό παράγοντα κινδύνου για αυτήν. Παράλληλα, στους ηλικιωμένους, είναι σχεδόν βέβαιο, πως όταν διαπιστωθεί ότι έχουν άνοια, ανευρίσκονται και άλλες επιμέρους παθολογικές καταστάσεις, που μπορεί να έχουν οδηγήσει σε αυτήν, όπως μη ελεγχόμενη αρτηριακή πίεση, σακχαρώδης διαβήτης, επηρεασμένη νεφρική λειτουργία, υποθυρεοειδισμός κ.α.

(Arvanitakis Z, Shah RC, Bennett DA, 2019)

Αίτια της άνοιας

Πρωτοπαθή αίτια > 90 %

• Νόσος Alzheimer
• Αγγειακού τύπου άνοια
• Νόσος με σωμάτια Lewy
• Μετωποκροταφική άνοια

Τα πρωτοπαθή αίτια της άνοιας, πριν από μερικά χρόνια, θεωρούνταν μη θεραπεύσιμα και η όποια προσπάθεια για αναστροφή τους ήταν, είτε σε στάδια μελέτης, είτε μη επίσημα εγκεκριμένη από την ιατρική κοινότητα (κοινώς off-label θεραπείες). Σήμερα, όμως, και ύστερα από μεγάλες προσπάθειες και έρευνες της ιατρικής επιστήμης, σε κάποιο βαθμό και όχι απόλυτα, ακόμη, τα πρωτοπαθή αίτια είναι πλέον αντιμετωπίσιμα.

Δευτεροπαθή αίτια 1- 10 %

• Μεταβολικά αίτια (Ηπατική, Νεφρική ανεπάρκεια) 🡪 2%
• Στερητικά αίτια (Έλλειψη Β12) 🡪 <1%
• Ενδοκρινικά αίτια (Υποθυρεοειδισμός)🡪 2%
• Λοιμώδη αίτια (HIV, Νευροσύφιλη) 🡪 <1%
• Νευροχειρουργικά αίτια (Όγκοι, Αιματώματα, Υδροκέφαλος) 🡪 6%
• Αυτοάνοσα αίτια (ΣΕΛ, σύνδρομο Sjogren, εγκεφαλίτιδες) 🡪 <1%
• Φαρμακευτικά αίτια (Αντικαταθλιπτικά) 🡪 <1%

Αν και τα δευτεροπαθή αίτια είναι αρκετά λιγότερα σε συχνότητα, είναι δυνητικά θεραπεύσιμα και αναστρέψιμα και η θεραπεία τους μπορεί να αλλάξει τη ζωή ενός ανθρώπου και του περιβάλλοντός του προς το καλύτερο. Για την εύρεση και αντιμετώπιση των δευτεροπαθών αιτιών, αρκεί να γίνεται ένας έλεγχος ρουτίνας με εξετάσεις αίματος και ανάλογα με τη συμπτωματολογία, διενεργούνται οι κατάλληλες απεικονιστικές εξετάσεις, κυρίως Αξονική και Μαγνητική Τομογραφία. (Sonnen JA, Larson EB, Crane PK, et al, 2017)

Εδώ είναι σημαντικό να αναφέρουμε, επίσης, πως οι άνοιες που εμφανίζονται σε ηλικίες κάτω των 65 ετών θεωρούνται «προ-γεροντικές», ενώ αυτές που εμφανίζονται σε ηλικίες άνω των 65 ετών «γεροντικές». (White L, Petrovitch H, Hardman J, et al, 2012)

Προσέγγιση ασθενούς με άνοια 

Η προσέγγιση του ασθενούς που υποψιαζόμαστε για άνοια πρέπει να αποτελείται από συγκεκριμένα βήματα.

1. Ιστορικό και κλινική εξέταση του ασθενούς
2. Νευροψυχολογικός έλεγχος
3. Γενικές εξετάσεις αίματος και επί ενδείξεων πιο ειδικές 
4. Δομική νευροαπεικόνιση (MRI, CT)
5. Οσφυονωτιαία παρακέντηση για προσδιορισμό βιολογικών δεικτών στο ΕΝΥ
6. Ηλεκτροεγκεφαλογράφημα
7. Λειτουργική νευροαπεικόνιση (PET/CT, DaT- scan)

Από το ιστορικό μας ενδιαφέρει κυρίως το ατομικό αναμνηστικό του ασθενούς για ανεύρεση συννοσηροτήτων που μπορεί να σχετίζονται με την άνοια, ενώ ιδιαίτερης σημασίας είναι ο προσδιορισμός των συμπτωμάτων και του χρόνου έναρξής τους, που θα μας θέσουν την υποψία της άνοιας. Οι ασθενείς παραπονιούνται πως «Έχουν αρχίσει και ξεχνούν ονόματα, τηλέφωνα, ραντεβού κλπ.», «Δεν θυμούνται τι υποχρεώσεις έχουν, τι φάρμακα παίρνουν, τι φαγητό έφαγαν κλπ» και μπορεί να φτάσουν σε σημείο να μην θυμούνται τι ημερομηνία έχουμε ή ποιος βρίσκεται απέναντί τους. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ πως, βασικό σημείο είναι να αποκλειστεί τυχόν κατάθλιψη που μπορεί να εμφανιστεί αρχικά ως ήπια γνωσιακή έκπτωση.

Όταν τεθεί η υποψία της άνοιας, ο ιατρός οφείλει να προχωρήσει στη διενέργεια ενός εκτεταμένου ειδικού νευροψυχολογικού ελέγχου, που θα βοηθήσει στην αρχική διάγνωση και προσδιορισμό του σταδίου της άνοιας. Εκτός αυτού, όμως ο έλεγχος αυτός συνεισφέρει και στη διαφορική διάγνωση του συνδρόμου και των διαφόρων νόσων που το προκαλούν, αφού οι διάφορες νόσοι προσβάλλουν με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικό χρόνο τους υποτομείς των γνωστικών λειτουργιών. Τέλος, χρησιμεύει και στην παρακολούθηση της εξέλιξης της νόσου των ασθενών, είτε στην επιδείνωσή της είτε στην βελτίωσή της με την κατάλληλη θεραπεία. Υπάρχουν πολλά μοντέλα και πρότυπα νευροψυχολογικού ελέγχου με συγκεκριμένα score που αξιολογούν τις γνωστικές λειτουργίες των ασθενών. Τα πιο γνωστά και ευρέως διαδεδομένα είναι το Mini-Mental State Examination, το MOCA τεστ και το Addenbrooke ACE-III τεστ.

Η δομική νευροαπεικόνιση χρησιμεύει στον αποκλεισμό των νευροχειρουργικών αιτιών που προαναφέρθηκαν, αλλά και στην εκτίμηση του φορτίου, του τύπου και της τοπογραφίας των τυχόντων αγγειακών βλαβών. Τέλος, συμβάλλει στην εκτίμηση της τοπογραφίας της ατροφίας ανάλογα με την νόσο, για παράδειγμα, ατροφία του ιπποκάμπου στην νόσο Alzheimer, ατροφία του μετωπιαίου λοβού στις μετωποκροταφικές άνοιες κ.α.

(Raz L, Knoefel J, Bhaskar K, 2016)

Πρωτοπαθή αίτια Άνοιας

Νόσος Alzheimer

Η νόσος Alzheimer είναι η πιο κοινή νευροεκφυλιστική πάθηση που προκαλεί την άνοια. Λίγο πάνω από τις μισές περιπτώσεις άνοιας σε ολόκληρο τον κόσμο οφείλονται στην νόσο Alzheimer.

Η νόσος χαρακτηρίζεται από προοδευτική ατροφία και γλοίωση του εγκεφαλικού παρεγχύματος, πρωτίστως του ιπποκάμπου και του κροταφικού λοβού, στη συνέχεια του μετωπιαίου και του βρεγματικού λοβού και τέλος του ινιακού. Για αυτόν τον λόγο, τα πρώιμα συμπτώματα των ασθενών με νόσο Alzheimer είναι η διαταραχή της πρόσφατης μνήμης, με διατήρηση όμως των παλαιότερων αναμνήσεων. Σταδιακά, προστίθενται διάφοροι συνδυασμοί διαταραχών, όπως στην επιτελική λειτουργία, στον λόγο, στην πραξία και τη γνωσία και στην αφαιρετική και συλλογιστική σκέψη.

Στις απεικονιστικές εξετάσεις είναι χαρακτηριστικότατη η ατροφία που εμφανίζεται στον ιπποκάμπειο σχηματισμό στους ασθενείς με νόσο Alzheimer. (Stern Y, 2016)

Στην αρχική διάγνωση της νόσου Alzheimer, οι ασθενείς μπορεί να εμφανίζουν διαταραχές στον έλεγχο της μνήμης στις νευροψυχολογικές δοκιμασίες, με τις υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες να είναι ακέραιες. Επί επιδείνωσης της διαταραχής της μνήμης ή επί προσθήκης διαταραχών και άλλων γνωστικών λειτουργιών, γίνεται σύσταση στον ασθενή για διενέργεια οσφυονωτιαίας παρακέντησης με σκοπό την ανάλυση ειδικών βιοδεικτών που θα θέσουν με βεβαίοτητα τη διάγνωση της νόσου Alzheimer. Οι βιοδείκτες είναι κυρίως, η φωσφορυλιωμένη tau πρωτεΐνη, που ανευρίσκεται αυξημένη στο ΕΝΥ και το Αβ42 αμυλοειδές που αυξάνεται και αυτό στο ΕΝΥ.

Εκτός από τους βιοδείκτες του ΕΝΥ, υπάρχει η δυνατότητα διενέργειας και γενετικού ελέγχου για τα γονίδια της απολιποπρωτεϊνης E. Υπάρχουν 3 γονίδια ApoE, το ApoE2, ApoE3 και ΑpoE4. Πιστεύεται ότι οι ασθενείς με τουλάχιστον ένα γονίδιο ApoE4 εμφανίζουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης νόσου Alzheimer, ενώ εκείνοι με τουλάχιστον ένα γονίδιο ApoE2 εμφανίζουν μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης της νόσου σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό. Για τους ανθρώπους με γονίδια ApoE3 δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια διαφορά όσον αφορά στην επίπτωση της νόσου. (Elahi FM, Miller BL, 2017)

Πορεία νόσου: παλαιότερα, με τις καθιερωμένες φαρμακευτικές θεραπείες, η πρόγνωση της νόσου ήταν αρκετά δυσμενής. Οι άνθρωποι με νόσο Alzheimer σε αρχικά στάδια, αναμένονταν να εμφανίσουν επιδείνωση της διαταραχής της μνήμης σε διάστημα 1 έτους και μετέπειτα, μέσα σε άλλους 6 μήνες με 1 έτος, η ατροφία του εγκεφάλου θα ήταν διάχυτη επηρεάζοντας όλες τις νοητικές λειτουργίες. Στη σύγχρονη ιατρική, ωστόσο, έχουν επιτευχθεί μεγάλα βήματα προόδου, με αποτέλεσμα, η καθυστέρηση της προόδου της νόσου να φτάνει μέχρι και τα 10 έτη σε ορισμένες περιπτώσεις, με μικρή επιδείνωση. Φάρμακα όπως το lecanemab και το donanemab, τα οποία είναι μονοκλωνικά αντισώματα που στοχεύουν το αμυλοειδές, έχουν δείξει σοβαρή αποτελεσματικότητα στη βελτίωση της πρόγνωσης της νόσου, έχοντας όμως ακόμη, ιδιαίτερα υψηλό κόστος.

Ταυτόχρονα είναι εξαιρετικής σημασίας η εξάσκηση της μνήμης και των γνωστικών λειτουργιών στους ασθενείς με νόσο Alzheimer, καθώς πιστεύεται ότι η καθημερινή τριβή με ψυχαγωγικές δραστηριότητες, η συμμετοχή σε κοινές εκδηλώσεις, η συγγραφή ημερολογίου, ακόμη και οι πιο απλές καθημερινές πράξεις, όπως το μαγείρεμα ή οι δουλειές του σπιτιού, μπορούν να επιβραδύνουν την περαιτέρω νοητική έκπτωση των ανθρώπων αυτών. (Mirra SS, Heyman A, McKeel D, et al, 2019)

Αγγειακή άνοια

Η αγγειακού τύπου άνοια έχει παράγοντες κινδύνου παρόμοιους με την περιφερική αγγειοπάθεια (αρτηριακή υπέρταση, σακχαρώδης διαβήτης, δυσλιπιδαιμία, κάπνισμα) και η κλινική της διάγνωση μπορεί να τεθεί με τη βοήθεια του ισχαιμικού δείκτη Hachinski, ενός δείκτη που συμβάλλει στην χρονική συσχέτιση των συμπτωμάτων της άνοιας με τους προαναφερθέντες παράγοντες κινδύνου. 

Η αγγειακή άνοια μπορεί να χωριστεί σε 3 κατηγορίες:

1)Πολυεμφρακτική άνοια (πολλαπλά έμφρακτα σε διάφορα αγγεία)

2)Μικροϊσχαιμική εγκεφαλοπάθεια (πολλαπλές κενοχωριώδεις και ισχαιμικές βλάβες στα βασικά γάγγλια και τη λευκή ουσία του εγκεφάλου)

3)Άνοια στρατηγικών εμφράκτων (έμφρακτα στον θάλαμο, την έσω κάψα κ.α.)

Η έναρξη της αγγειακής άνοιας μπορεί να είναι οξεία ή χρόνια με κλιμακωτή επιδείνωση. Παράλληλα, είναι δυνατόν να συσχετίζεται χρονικά με κάποιο αγγειακό έμφρακτο, που δημιούργησε άλλη νευρολογική συμπτωματολογία.

Χαρακτηριστικά, η μεμονωμένη αγγειακή άνοια ξεκινά με διαταραχές που σχετίζονται με την περιοχή του εγκεφάλου (πιο συχνά του φλοιού), που έχει επηρεαστεί. Μαζί με την έκπτωση των γνωστικών λειτουργιών, μπορεί να συνυπάρχουν συμπτώματα αφασίας, απραξίας, αγνωσίας, καθώς και πυραμιδική, εξωπυραμιδική σημειολογία και διαταραχές του αυτόνομου νευρικού συστήματος. (Kalaria RN, 2018)

Πορεία νόσου: η δομική νευροαπεικόνιση είναι ιδιαίτερα σημαντική στην αγγειακού τύπου άνοια, αφού αποτελεί βασικό προγνωστικό δείκτη της βαρύτητας και της επιδείνωσης της νόσου. Για την αξιολόγηση των ισχαιμικών αλλοιώσεων στον εγκέφαλο, χρησιμοποιείται ευρέως η κλίμακα Fazekas (1-3). Η αγγειακή άνοια τις περισσότερες φορές είναι μη αναστρέψιμη.

Η κλίμακα Fazekas χωρίζει σε στάδια την μικροαγγειοπάθεια, ανάλογα με τα απεικονιστικά ευρήματα. Τα σημεία αυξημένου σήματος (λευκά μέσα στο παρέγχυμα) είναι ενδεικτικά της ισχαιμικής εγκεφαλοπάθειας.

Για την οριστική διάγνωση της άνοιας αγγειακού τύπου, έχουν θεσπιστεί δύο απεικονιστικά κριτήρια, από τα οποία πρέπει να πληρείται τουλάχιστον το ένα.

1. Πολλαπλά μεγάλα ή και στρατηγικά έμφρακτα στον εγκέφαλο
2. Τρία ή περισσότερα μικροσκοπικά έμφρακτα στον εγκεφαλικό φλοιό ή σε «βαθιές» δομές του εγκεφάλου

(Kalaria RN, 2018)

Σημαντική σημείωση: η μεμονωμένη ύπαρξη αγγειακού τύπου άνοιας είναι σπάνια, καθώς στους περισσότερους ασθενείς, η άνοια είναι μικτού τύπου, δηλαδή συνυπάρχουν αγγειακές βλάβες και νόσος Alzheimer.

(Wharton SB, Simpson JE, Brayne C, Ince PG, 2015)

Άνοια με σωμάτια Lewy

Αυτή η μορφή της άνοιας διαφέρει από τις άλλες, καθώς χαρακτηρίζεται από μια ιδιαίτερη κλινική εικόνα των ασθενών. Πιο συγκεκριμένα, ένα 10% των ασθενών που εμφανίζουν διαταραχές των γνωστικών λειτουργιών τους, μετά από περίπου 1 έτος, εμφανίζουν διαταραχές της εξωπυραμιδικής οδού, τύπου Πάρκινσον.

Η άνοια αυτή εμφανίζει έντονες διακυμάνσεις στην συμπτωματολογία της, ενώ στα κλινικά της στοιχεία περιλαμβάνονται και έντονα ψυχωσικά επεισόδια, με παραληρητικές ιδέες και χαρακτηριστικές οπτικές ψευδαισθήσεις (οι ασθενείς νομίζουν ότι βλέπουν γνωστά τους πρόσωπα στον δρόμο). Η μνήμη αυτών των ασθενών σε αρχικά στάδια μπορεί να είναι εντελώς ακέραιη, όμως με την πρόοδο της νόσου, επηρεάζεται και αυτή. Τέλος, στους ασθενείς αυτούς, υπάρχουν σοβαρές οπτικοχωρικές διαταραχές (ζωγραφίζουν το μισό ρολόι, ξυρίζουν το μισό τους πρόσωπο, τρώνε το μισό πιάτο φαγητού τους).

(Gomperts SN, 2019)

Ο όρος άνοια με σωμάτια Lewy, θεσπίστηκε για πρώτη φορά, ύστερα από μελέτη νεκροτομικού υλικού σε ασθενείς, που εν ζωή, εμφάνιζαν την προαναφερθείσα συμπτωματολογία. Διαπιστώθηκε ιστολογικά ότι στους νευρώνες του εγκεφάλου των ανθρώπων αυτών, υπήρχαν συσσωρευμένα σύμπλοκα πρωτεϊνών που εμπόδιζαν την νευρωνική σηματοδότηση και αυτά ονομάστηκαν σωμάτια Lewy, χάρη στον επιστήμονα Fritz Heinrich Lewy που τα μελέτησε πρώτος.  (McKeith IG, Galasko D, Kosaka K, et al, 1996)

Η διάγνωση της νόσου είναι περίπλοκο ζήτημα και γίνεται συνήθως με βάση την κλινική εικόνα των ασθενών. Δεν υπάρχουν απεικονιστικές μέθοδοι που να επιβεβαιώνουν την νόσο.

Πορεία νόσου: η άνοια με σωμάτια Lewy δεν έχει καθορισμένη πρόγνωση λόγω των έντονων διακυμάνσεων στη συμπτωματολογία της. Τα εξωπυραμιδικά συμπτώματα αντιμετωπίζονται με την ίδια φαρμακευτική αγωγή για την νόσο Πάρκινσον, τα ψυχωσικά επεισόδια αντιμετωπίζονται με αντιψυχωσικά φάρμακα και η δομική νευροαπεικόνιση συμβάλλει στην εκτίμηση της τοπογραφίας της τυχούσας ατροφίας του εγκεφάλου.

(Sanford AM., 2020)

Μετωποκροταφική άνοια

Η μετωποκροταφική άνοια είναι μια κατάσταση στην οποία οι ασθενείς εμφανίζουν χαρακτηριστικές αλλαγές στον «χαρακτήρα» τους και σοβαρές διαταραχές στη συμπεριφορά. Συναντάται στο 5-10% των ανθρώπων με άνοια, σε ανθρώπους ηλικίας 60-70 ετών. 

Οι αλλαγές του χαρακτήρα αφορούν κυρίως την άρση αναστολών (ενούρηση σε κοινούς χώρους), την επίδειξη αντικοινωνικών ή και επικίνδυνων πράξεων, την εμφάνιση εμμονών και αδιαφορίας προς «τρίτους», εφόσον όλα αυτά προηγουμένως δεν υπήρχαν. Παράλληλα, οι ασθενείς εμφανίζουν αλλαγές στις διαιτητικές τους συνήθειες, όπως για παράδειγμα στην υπέρμετρη κατανάλωση φαγητού και αλκοόλ και αποκτούν ιδεοψυχαναγκαστικές συμπεριφορές.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ασθενείς παρουσιάζουν διαταραχή στον λόγο και την αιτιολόγηση, ενώ άλλοτε έχουν διαταραχές στην πυραμιδική οδό, την εξωπυραμιδική οδό και τέλος, μπορεί να εμφανίζουν αρχέγονα αντανακλαστικά (απομύζησης, σύλληψης, μη εξαντλούμενο βλεφαρικό), που είναι ενδεικτικό της βλάβης στον μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου.

Πορεία νόσου: η δομική νευροαπεικόνιση σε αυτούς τους ασθενείς έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς αναδεικνύεται έντονη ατροφία του μετωπιαίου και του κροταφικού λοβού, μερικές φορές με ασυμμετρία (δεξιά>αριστερά). Ο ιππόκαμπος και η μνήμη επηρεάζονται μεταγενέστερα σε βάθος 5 ετών κατά μέσο όρο. Η μετωποκροταφική άνοια είναι μη αναστρέψιμη και η αντιμετώπισή της στηρίζεται στην εξάσκηση των λειτουργιών του μετωπιαίου λοβού (επίλυση παζλ, διάβασμα βιβλίων, ασκήσεις ελέγχου της ούρησης κλπ) και στην φαρμακευτική αγωγή που δίνεται γενικά για την υποβοήθηση της μνήμης.

(Cairns NJ, Bigio EH, Mackenzie IR, et al., 2017)

Δευτεροπαθή αίτια Άνοιας

Χρόνια νεφρική ή χρόνια ηπατική ανεπάρκεια

Οι ασθενείς με αυτές τις νόσους παρουσιάζουν έκπτωση των γνωστικών τους λειτουργιών με σταδιακό ρυθμό μέσα σε 1-9 έτη κατά μέσο όρο. Το πρότυπο της έκπτωσης είναι μετωπιαίο και συνυπάρχουν συχνά συμπτώματα από την παρεγκεφαλίδα (πχ αστάθεια, νυσταγμό), εξωπυραμιδικά και πυραμιδικά, ενώ μπορεί να εμφανίζουν τρόμο και μυοκλονίες και σπανιότερα επιληπτικές κρίσεις. Μελέτες έχουν δείξει ότι η αντιμετώπιση της ανεπάρκειας αυτών των συστημάτων με μεταμόσχευση ή με αιμοδιάλυση, είναι ικανή να αντιστρέψει την έκπτωση των νοητικών ικανοτήτων των ατόμων αυτών. 

(Sonnen JA, Larson EB, Crane PK, et al., 2007)

Υποθυρεοειδισμός

Σε ασθενείς με υποθυρεοειδισμό χωρίς φαρμακευτικό έλεγχο, είναι πιθανή η εξέλιξη μιας οξείας συγχυτικής κατάστασης και η πρόκληση εγκεφαλοπάθειας που θα οδηγήσει στο λεγόμενο μυξοιδηματικό κώμα.

Οι ασθενείς με μυξοιδηματικό κώμα εμφανίζουν εικόνα άνοιας, με μειωμένη ταχύτητα επεξεργασίας των σκέψεων και των εντολών, με διαταραχές στην προσοχή, την συγκέντρωση και την μνήμη, με εμφάνιση ψυχωσικών διαταραχών και συνοδά συμπτώματα από την παρεγκεφαλίδα (αστάθεια) και την ακοή (εμβοές, ίλιγγος).

Χαρακτηριστικά στον υποθυρεοειδισμό, όλα τα οστεοτενόντια αντανακλαστικά εκλύονται είτε νωθρά είτε καθόλου.

Η ανοϊκή εικόνα αναστρέφεται με την χορήγηση της κατάλληλης θεραπείας για τον υποθυρεοειδισμό και την κατάλληλη υποστήριξη του ασθενούς που βρίσκεται σε μυξοιδηματικό κώμα.

(Leyns CEG, Holtzman DM., 2021)

Έλλειψη βιταμίνης Β12

Η διάγνωση της άνοιας από έλλειψη βιταμίνης Β12 τίθεται εξ αποκλεισμού, όταν συνήθως σαν μοναδικό εύρημα από την διερεύνηση των ασθενών, είναι οι χαμηλές τιμές της Β12. 

Σπάνια μπορεί να συνυπάρχουν εστιακά νευρολογικά συμπτώματα χαρακτηριστικά της έλλειψης Β12, όπως αισθητική αταξία, πολυνευροπάθεια και πυραμιδική σημειολογία, ενώ μπορεί να ανευρεθεί και μεγαλοβλαστική αναιμία.

Η άνοια που εμφανίζουν οι ασθενείς έχει τη μορφή ψυχιατρικού συνδρόμου, με ψυχωσικές διαταραχές, μανία, κατάθλιψη, ψευδαισθήσεις, ενώ υπάρχει ταυτόχρονα μειωμένη ταχύτητα επεξεργασίας της σκέψης και διαταραχή της προσοχής, της συγκέντρωσης και της μνήμης.

Η συμπτωματολογία αναστρέφεται θεαματικά με τη χορήγηση βιταμίνης Β12.

(Kalaria RN, 2012)

Νευροσύφιλη και HIV λοίμωξη

Οι λοιμώξεις αυτές είναι δυνατόν να εμφανίσουν συμπτωματολογία άνοιας, όταν οι ασθενείς παραμείνουν χωρίς θεραπεία, κάτι που συνέβαινε κυρίως τα παλιά χρόνια.

Παρατηρείται σταδιακή επιδείνωση της μνήμης, της λειτουργίας του μετωπιαίου λοβού, των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς. Συχνά, λόγω προσβολής του νευρικού συστήματος, συνυπάρχουν συμπτώματα από όλα τα τμήματά του. Σε τελικά στάδια των νόσων, οι ασθενείς εμφανίζουν εικόνα ‘’locked-in’’ συνδρόμου και ύστερα από λίγο καιρό πεθαίνουν.

Ευτυχώς, τη σημερινή εποχή, με τα κατάλληλα προληπτικά μέτρα και τις κατάλληλες θεραπείες, οι λοιμώξεις αυτές εντοπίζονται και περιορίζονται σε σημαντικό βαθμό.

(McKeith IG, Galasko D, Kosaka K, et al., 2016)

Νεοπλάσματα και αιματώματα

Γενικά οι χωροκατακτητικές εξεργασίες εμφανίζουν συμπτωματολογία στους ασθενείς, ανάλογα με την θέση εντόπισής τους. Έτσι, λοιπόν, η άνοια μπορεί να περιλαμβάνει επεισόδια αφασίας, απραξίας, αγνωσίας, διαταραχές της μνήμης, δυσεπιτελικά στοιχεία (αδυναμία να ντυθούν, να πιούν νερό, να φάνε μόνοι τους κλπ.), αδυναμία συγκέντρωσης και προσοχής, αβουλία, απάθεια και διαταραχές στην συμπεριφορά.

Πολλές φορές οι χωροκατακτητικές εξεργασίες προκαλούν κεφαλαλγία στους ασθενείς, ενώ αποτελούν και αίτιο επιληπτικών κρίσεων και αισθητικών διαταραχών. Σπάνια μπορεί να προκαλούν εικόνα πάρεσης- πυραμιδικής συνδρομής.

Με την αφαίρεση της όποιας χωροκατακτητικής εξεργασίας, παρατηρείται σταδιακή βελτίωση της συμπτωματολογίας των ασθενών και επανάκτηση των γνωστικών τους λειτουργιών.

(Elahi FM, Miller BL, 2017)

Υδροκέφαλος φυσιολογικής πιέσεως

Αποτελεί την πιο συχνή αιτία άνοιας που αναστρέφεται. Χαρακτηρίζεται από μια κλασική τριάδα συμπτωμάτων που θέτουν κλινικά, βασικότατη υποψία διάγνωσης του υδροκεφάλου φυσιολογικής πιέσεως. 

Η κλασική τρίαδα είναι:

1.Έκπτωση νοητικού επιπέδου.

2.Δυσχέρεια και αστάθεια βάδισης (Μαγνητικό βάδισμα, τάση για πτώσεις).

3.Ακράτεια ούρων και επιτακτικότητα για ούρηση.

Ταυτόχρονα, στον υδροκέφαλο φυσιολογικής πιέσεως μπορεί να παρατηρηθεί εικόνα πυραμιδικής ή και εξωπυραμιδικής συνδρομής ιδίως στα κάτω άκρα, ενώ απουσιάζουν στοιχεία που αναδεικνύουν αυξημένη ενδοκράνια πίεση, όπως το οίδημα οπτικής θηλής και η κεφαλαλγία.

Πολλές φορές κλινικά, είναι δύσκολη η διαφορική διάγνωση του υδροκεφάλου φυσιολογικής πιέσεως με τα Παρκινσονικά σύνδρομα και την αγγειακή εγκεφαλοπάθεια. Στη διάκριση αυτών παίζει βασικό ρόλο η δομική νευροαπεικόνιση με μαγνητική τομογραφία (υπάρχει διεύρυνση του κοιλιακού συστήματος) και DaT-scan, αλλά και μια εξειδικευμένη διαδικασία που καλείται Tapping test.

To Tapping test είναι μια διαδικασία μέτρησης του τρόπου και του χρόνου βάδισης ενός ασθενούς, καθώς και η αξιολόγηση του νευροψυχολογικού του ελέγχου, πριν και μετά την εφαρμογή μιας εκκενωτικής οσφυονωτιαίας παρακέντησης (αφαίρεση >30ml ΕΝΥ). Αν τις ημέρες μετά την εκκενωτική ΟΝΠ, παρατηρηθεί βελτίωση της συμπτωματολογίας του ασθενούς, τότε η διάγνωση του υδροκεφάλου φυσιολογικής πίεσης κλινικά είναι πολύ πιθανή και υπάρχει ένδειξη τοποθέτησης βαλβίδας παροχέτευσης του ΕΝΥ στον ασθενή.

(White L, Petrovitch H, Hardman J, et al, 2022)

Η κοινωνική υπόσταση της άνοιας

Η έγκαιρη διάγνωση της άνοιας έχει σημασία γιατί η νόσος επηρεάζει όχι μόνο τον πάσχοντα, αλλά και το οικογενειακό του περιβάλλον. Η πρώιμη διάγνωση δίνει τα χρονικά περιθώρια ενημέρωσης, αποδοχής της κατάστασης, διατήρησης της ποιότητας ζωής και προγραμματισμού για το μέλλον όλων αυτών των ατόμων.

Η Εταιρεία Alzheimer Αθηνών με την υποστήριξη του Υπουργείου Υγείας, της Περιφέρειας Αττικής και του Ελληνικού Διαδημοτικού Δικτύου Υγιών Πόλεων δημιούργησε τη Γραμμή Βοήθειας για την Άνοια 1102. Η γραμμή πλαισιώνεται από εξειδικευμένους σύμβουλους / επαγγελματίες υγείας, γιατρούς νευρολόγους και ψυχιάτρους, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, που παρέχουν άμεσα ενημέρωση, καθοδήγηση, συμβουλές και διασύνδεση.

Τα τελευταία χρόνια διεξάγεται μεγάλη ερευνητική προσπάθεια με στόχο την ανεύρεση περισσότερο αποτελεσματικών θεραπειών και υπάρχει μεγάλη αισιοδοξία στον επιστημονικό χώρο ότι στο όχι απώτερο μέλλον θα έχουμε φαρμακευτικές παρεμβάσεις πολύ αποτελεσματικότερες. Μέχρι τότε, αυξημένη εγρήγορση και ενημέρωση της κοινωνίας για όλες τις διαστάσεις της νόσου είναι εξαιρετικά σημαντική.

Για περισσότερο διάβασμα και μελέτη:

https://www.kathimerini.gr/society/562262512/oikogeneies-pagideymenes-ston-vytho-tis-anoias

https://alzheimerathens.gr/i-ania-ke-i-nosos-alzheimer-i-epidimia-tou-21ou-eona

https://www.alz.org/alzheimers-dementia/what-is-dementia

https://www.nia.nih.gov/health/alzheimers-and-dementia/what-dementia-symptoms-types-and-diagnosis

https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dementia

Συντελεστές/Δημιουργοί: Τα Μέλη της Ομάδας του Klinikal GOMED

• Συγγραφέας Περιεχομένου: Σμάνης Γρηγόριος, MD, σε αναμονή για ειδικότητα Νευρολογίας
• Reviewer: Κυριακούλη Ιωάννα, MD, ειδικευόμενη Καρδιολογίας
• Graphic Designer: Γεωργία Κριθαριώτη, φοιτήτρια Ιατρικής
• Coordinator: Σικόλας Αριστείδης, MD, ειδικευόμενος Καρδιολογίας