Εισαγωγή

Η έλλειψη/ανεπάρκεια της βιταμίνης D αποτελεί μια μορφή πανδημίας, ένα σημαντικό ζήτημα για τη δημόσια υγεία, καθώς έχει συσχετιστεί με την οστεοπόρωση, την οστεομαλακία, τα κατάγματα και πιο πρόσφατα με την πρόληψη του καρκίνου, του διαβήτη, των καρδιακών παθήσεων και άλλων χρόνιων παθήσεων. Η αλλαγή του τρόπου ζωής έχει περιορίσει πλέον την έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία του ηλίου, με αποτέλεσμα η σύνθεση της βιταμίνης D να είναι, όπως αναμένεται, μειωμένη. Η βελτίωση των επιπέδων της βιταμίνης D παγκοσμίως θα είχε δραματική επίδραση στο κόστος υγειονομικής περίθαλψης για πλήθος χρονίων νοσημάτων. 

https://www.everydayhealth.com/vitamin-d

Τι είναι η έλλειψη/ανεπάρκεια της βιταμίνης D;

Η έλλειψη/ανεπάρκεια της βιταμίνης D χαρακτηρίζεται από χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D στον ορό (<20 ng/mL) και αποτελεί σήμερα μια παγκοσμίως αναγνωρισμένη πανδημία.  

Πόσο συχνή είναι η έλλειψη/ανεπάρκεια βιταμίνης D;

Η έλλειψη/ανεπάρκεια βιταμίνης D είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα δημόσιας υγείας. Περίπου 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι παγκοσμίως έχουν ανεπάρκεια βιταμίνης D, ενώ το 30%-50% του πληθυσμού εμφανίζει έλλειψη βιταμίνης D.

Ο επιπολασμός ασθενών με ανεπάρκεια βιταμίνης D διαφέρει μεταξύ πληθυσμών και περιοχών σε όλο τον κόσμο και είναι υψηλότερος στους ηλικιωμένους, στους παχύσαρκους ασθενείς, στους κατοίκους του γηροκομείου και στους νοσηλευόμενους ασθενείς. 

Τι είναι η βιταμίνη D;

Η βιταμίνη D (Vitamin D) ανήκει στην κατηγορία των λιποδιαλυτών βιταμινών και διακρίνεται σε δύο μορφές, τη βιταμίνη D3 (χοληκαλσιφερόλη – Cholecalciferol) και τη βιταμίνη D2 (εργοκαλσιφερόλη – Ergocalciferol), ζωικής και φυτικής προέλευσης αντίστοιχα, οι οποίες διαφέρουν στη χημική δομή και στις φαρμακοκινητικές ιδιότητες.

Η βιταμίνη D είναι η μόνη βιταμίνη που το ανθρώπινο σώμα μπορεί να παράγει εξ ολοκλήρου από μόνο του!

   ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Οι λιποδιαλυτές βιταμίνες είναι οι Α, D, Ε και Κ.

Βρίσκονται σε πολλές φυτικές και ζωικές τροφές και σε συμπληρώματα διατροφής & απορροφώνται μαζί με τα λίπη στη διατροφή.

Πηγές βιταμίνης D3

• Συντίθεται στο δέρμα όταν εκτίθεται σε υπεριώδη ακτινοβολία 
• Εμπλουτισμένα τρόφιμα (π.χ. γάλα, δημητριακά πρωινού, φόρμουλα), λιπαρά ψάρια (συκώτι), κρόκοι αυγών, φυτά
• Συμπληρώματα διατροφής

Η παραγωγή της βιταμίνης D στο δέρμα αποτελεί και το 70-80% της συνολικής ημερήσιας παραγωγής !

Σύνθεση βιταμίνης D

• Ήπαρ: χοληστερόλη → 7-δεϋδροχοληστερόλη (προβιταμίνη D3)

Ένζυμο: αφυδρογονάση χοληστερόλης

• Δέρμα

Αποθήκευση 7-δεϋδροχοληστερόλης

Διάσπαση της 7-δεϋδροχοληστερόλης μέσω ακτινοβολίας με υπεριώδη ακτινοβολία → χοληκαλσιφερόλη (στη βασική στιβάδα)

• Ήπαρ: υδροξυλίωση της χοληκαλσιφερόλης σε 25-υδροξυβιταμίνη D (25-OH D3, καλσιδιόλη)
• Νεφροί: 1α-υδροξυλάση υδροξυλική 25-υδροξυβιταμίνη D → 1,25-διυδροξυβιταμίνη D

https://next.amboss.com/us/article/EG08a3?q=vitamin+d+deficiency#Z773ed1c8dd835d0ba635ff923b7af1aa

Λειτουργίες βιταμίνης D

Πρόκειται στην πραγματικότητα για στεροειδική προ-ορμόνη που λειτουργεί περισσότερο ως ορμόνη ή πρόδρομος ορμονών, παρά ως βιταμίνη.

Κύριες λειτουργίες:

• Έντερο :↑ απορρόφηση ασβεστίου και φωσφορικών στο έντερο, μέσω επαγωγής των TRVP6 διαύλων, calbindin D9k, PMCA1 και του NaP συμμεταφορέα lib.
• Οστά :↑ οστεοβλαστική και οστεοκλαστική δραστηριότητα, μέσω ↑ παραγωγής RANKL από τους οστεοβλάστες, με συνέπεια ↑ απελευθέρωσης ασβεστίου και φωσφόρου από τα οστά, ↑ παραγωγή FGF23 από τα οστεοκύτταρα.
• Νεφροί: ↑ Επαναπορρόφηση ασβεστίου στο άπω σωληνάριο – καταστέλλει την 1-α υδροξυλάση, επάγει την 24-υδροξυλάση
• Παραθυρεοειδείς :↓ σύνθεση της ΡΤΗ και τον πολλαπλασιασμό των παραθυρεοειδικών κυττάρων

Επιπλέον λειτουργίες:

•   Φλεγμονή – ρύθμιση ανοσιακής απάντησης

•   Καρδιαγγειακή λειτουργία (αποτρέπει υπερτροφία-επιδείνωση λειτουργικής ικανότητας, αθηροσκλήρωση)

↓χοληστερόλη, ↓ σχηματισμός θρόμβων, επιδιορθωτική δράση στο τοίχωμα των αγγείων

•   Ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης (↓ ρενίνης)

•   Επίδραση στη λειτουργία του ΚΝΣ (ισχυρές ενδείξεις για συσχέτιση με σκλήρυνση κατά πλάκας)

•   Ογκογένεση

↓ κυτταρικής αύξησης, ↑ κυτταρικής διαφοροποίησης, ρύθμιση απόπτωσης, διαφοροποίησης του δέρματος και των τριχών

•   ↑ έκκριση ινσουλίνης

•   Βελτίωση της μυϊκής λειτουργίας

Αίτια έλλειψης/ανεπάρκειας βιταμίνης D

Μειωμένη διαιτητική πρόσληψη	-Περιοριστικές δίαιτες (π.χ. δίαιτες vegan, αποφυγή τροφών εμπλουτισμένων με βιταμίνη D, όπως τα γαλακτοκομικά προϊόντα) -Βρέφη: το μητρικό γάλα είναι χαμηλό σε βιταμίνη D
Ανεπαρκής έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία	-Ζώντες σε αρκετά βόρεια ή νότια γεωγραφικά πλάτη-Διαμονή σε ίδρυμα-Χρήση αντηλιακού-Κάλυψη δέρματος για πολιτιστικούς ή θρησκευτικούς λόγους-Άτομα με σκουρόχρωμο δέρμα λιγότερη δερματική σύνθεση βιταμίνης D-Μεγαλύτερη ηλικία: η δερματική σύνθεση της βιταμίνης D μειώνεται με τη γήρανση
Διαταραχή του μεταβολισμού της βιταμίνης D	-Ηπατική νόσος (π.χ. κίρρωση)      -Χρόνια νεφρική νόσος-Υποπαραθυρεοειδισμός-Ραχίτιδα τύπου 1 εξαρτώμενη από βιταμίνη D-Κοκκιωματώδεις νόσοι, λέμφωμα και πρωτοπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός -Φάρμακα: ρυθμιστές κυτοχρώματος P450, π.χ. :            -Αντισπασμωδικά: φαινυτοΐνη, καρβαμαζεπίνη, φαινοβαρβιτάλη            -Αντιμικροβιακά: ριφαμπίνη, HAART, αντιμυκητιακά             -Γλυκοκορτικοειδή
Μειωμένη απορρόφηση της βιταμίνης D	Οι καταστάσεις δυσαπορρόφησης μπορεί να προκαλέσουν πολλαπλές διατροφικές ανεπάρκειες, ειδικά σε λιποδιαλυτές βιταμίνες (A, D, E και K)- Κυστική ίνωση                                          – Χρόνια παγκρεατίτιδα- Φλεγμονώδης νόσος του εντέρου         – Κοιλιοκάκη- Σύνδρομο βραχέος εντέρου     – Κολίτιδα από ακτινοβολία- Βαριατρική χειρουργική (π.χ. γαστρική παράκαμψη Roux-en-Y)
Άλλες αιτίες	-Παχυσαρκία: μειωμένη κινητοποίηση της βιταμίνης D από το λιπώδη ιστό -Πρόωρος τοκετός             -Νεφρωσικό σύνδρομο-Αντοχή στα όργανα-στόχους: ραχίτιδα τύπου 2 εξαρτώμενη από βιταμίνη D

    ΣΗΜΕΙΩΣΗ

• Η πιο κοινή αιτία ανεπάρκειας βιταμίνης D είναι η ανεπαρκής έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία!
• Απαιτούνται 20 min ηλιοφάνειας καθημερινά με πάνω από το 40% του δέρματος εκτεθειμένο για την πρόληψη της ανεπάρκειας βιταμίνης D.

Κλινική εικόνα 

Ήπια ή μέτρια ανεπάρκεια βιταμίνης D	– Τυπικά ασυμπτωματική- Μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια υπασβεστιαιμία και υπερπαραθυρεοειδισμό → οστεοπόρωση και κατάγματα ευθραυστότητας ειδικά σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας
Σοβαρή, χρόνια ανεπάρκεια βιταμίνης D	-Κλινικά χαρακτηριστικά οστεομαλακίας ή/και ραχίτιδας-Συμπτώματα που σχετίζονται με δευτεροπαθή υπερπαραθυρεοειδισμό, όπως πόνο στα οστά, αρθραλγίες, μυαλγίες, κόπωση, μυϊκές συσπάσεις (συσπάσεις) και αδυναμία-Συμπτώματα υπασβεστιαιμίας
Στα παιδιά	-ευερεθιστότητα, λήθαργος, αναπτυξιακή καθυστέρηση, αλλαγές στα οστά ή κατάγματα

https://next.amboss.com/us/article/EG08a3?q=vitamin+d+deficiency#Z773ed1c8dd835d0ba635ff923b7af1aa

Επιπλοκές ανεπάρκειας βιταμίνης D

• Ηλεκτρολυτικές (υπασβεστιαιμία) και μεταβολικές διαταραχές (μεταβολικό σύνδρομο)

• Αλλαγές στα οστά

-Οστεοπόρωση και/ή κατάγματα ευθραυστότητας 

-Οστεομαλακία και/ή ραχίτιδα 

• Καταστάσεις ως ανεπιθύμητες ενέργειες στην ανεπάρκεια βιταμίνης D

-Πρωτοπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός

-Υποπαραθυρεοειδισμός

-Οστεοπόρωση

-Χρόνια νεφρική νόσος

-Σκλήρυνση κατά πλάκας

-Καρδιαγγειακή νόσος & υπέρταση

-Προδιαβήτης

-Διαβήτης

-Κακοήθειες

–Παράγοντας κινδύνου για σοβαρό COVID-19

TIP

Για την πρόληψη των επιπλοκών, οι ασθενείς μπορεί να ωφεληθούν από τη διατήρηση υψηλότερου επιπέδου βιταμίνης D (≥ 30 ng/mL).

Διάγνωση

    Τα άτομα υψηλού κινδύνου θα αξιολογούνται για ανεπάρκεια βιταμίνης D με τη μέτρηση της 25-υδροξυβιταμίνης D ορού. 

    Τα βέλτιστα επίπεδα της 25-υδροξυβιταμίνης D στον ορό εξακολουθούν να είναι αμφιλεγόμενα. 

    Η International Society for Clinical Densitometry και το International Osteoporosis Foundation συνιστούν ελάχιστα επίπεδα ορού 25-υδροξυβιταμίνης D 30 ng/mL για να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος πτώσεων και καταγμάτων σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. 

Ταξινόμηση των επιπέδων της βιταμίνης D

Επάρκεια:  ≥20 ng/ml (50 nmol/L)                  ή       ≥ 30 ng/mL

Έλλειψη: 12-20 ng/ml (30-50 nmol/L)           ή      20–29 ng/mL

Ανεπάρκεια: < 12 ng/ml (<30 nmol/L)            ή      < 20 ng/mL

Τοξικότητα: >100 ng/ml (>250 nmol/L)

* Οι τιμές στα δεξιά χρησιμοποιούνται κυρίως για άτομα ≥ 65 ετών

             TIPS

• Μην χρησιμοποιείτε επίπεδα 1,25(OH)2D για τη διάγνωση ανεπάρκειας βιταμίνης D. Το 1,25(OH)2D είναι συχνά φυσιολογικό ή αυξημένο σε ανεπάρκεια βιταμίνης D ως αποτέλεσμα των αυξημένων επιπέδων PTH. 
•  Σε ασθενείς στους οποίους έχει διαγνωστεί ανεπάρκεια βιταμίνης D, είναι σημαντικό να αξιολογείται ο δευτεροπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός και να ελέγχονται τα επίπεδα της παραθυρεοειδούς ορμόνης και του ασβεστίου του ορού.
• Πιθανός κίνδυνος τοξικότητας (>100 ng/ml) λόγω δευτεροπαθούς υπερασβεστιαιμίας

    Επί υποψίας οστεομαλακίας/ραχίτιδας, ζητήστε τις ακόλουθες εργαστηριακές εξετάσεις.

Τα κοινά εργαστηριακά ευρήματα στην ανεπάρκεια βιταμίνης D περιλαμβάνουν:

• ↑ PTH (δευτεροπαθής υπερπαραθυρεοειδισμός) 
• ↑ ALP ↓ 24ωρο ασβέστιο ούρων (χωρίς ταυτόχρονη χρήση θειαζίδης)
• ↓ Φώσφορος
• ↓ Ασβέστιο (ολικό και ιονισμένο) 

  Εάν υπάρχει υποψία εναλλακτικής αιτιολογίας (όχι μειωμένη πρόσληψη/δερματική παραγωγή), πραγματοποιήστε τις αντίστοιχες διαγνωστικές εξετάσεις π.χ. έλεγχος ηπατικής βιοχημείας, έλεγχο νεφρικής λειτουργίας.

   Υποσιτισμός: εξετάστε το ενδεχόμενο πρόσθετων ελλείψεων θρεπτικών συστατικών, π.χ. ανεπάρκεια σιδήρου, ανεπάρκεια φυλλικού οξέος. 

  ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Στα αρχικά στάδια της ανεπάρκειας βιταμίνης D, τα επίπεδα PTH, ALP, φωσφόρου και ασβεστίου στον ορό μπορεί να είναι εντός φυσιολογικών ορίων. 

Screening

Ο έλεγχος για ανεπάρκεια βιταμίνης D συνιστάται μόνο σε εκείνα τα άτομα που διατρέχουν υψηλό κίνδυνο για ανεπάρκεια βιταμίνης D, συμπεριλαμβανομένων των εξής:

• Ασθενείς με οστεοπόρωση

• Ασθενείς με σύνδρομο δυσαπορρόφησης

• Μαύρη φυλή και Ισπανόφωνοι

• Παχύσαρκα άτομα (δείκτης μάζας σώματος >30 kg/m²)

• Ασθενείς με διαταραχές που επηρεάζουν το μεταβολισμό της βιταμίνης D και των φωσφορικών (π.χ. χρόνια νεφρική νόσο)

Θεραπεία έλλειψης/ανεπάρκειας βιταμίνης D

  Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η έλλειψη/ανεπάρκεια της βιταμίνης D απαιτείται κατανάλωση τροφίμων με υψηλότερα επίπεδα βιταμίνης D μαζί με λογική έκθεση στον ήλιο και επαρκή συμπληρώματα βιταμίνης D. 

Πρόληψη ανεπάρκειας βιταμίνης D

• ≤ 65 ετών: βιταμίνης D3 600-800 IU/ημέρα → σύσταση για αποτελεσματική έκθεση στον ήλιο όλο το χρόνο
• ≥ 65 ετών : βιταμίνης D3 800-1.000 IU/ημέρα → πρόληψη ανεπάρκειας, μείωση κινδύνου καταγμάτων

Διαχείριση ανεπάρκειας βιταμίνης D

  Βιταμίνη D3 (χοληκαλσιφερόλη): θεραπεία εκλογής – αποτελεσματικότερη στην επίτευξη των βέλτιστων επιπέδων 25-υδροξυβιταμίνης D από βιταμίνη D2 (εργοκαλσιφερόλη).

Πολλά σκευάσματα βιταμίνης D είναι διαθέσιμα.

Η ποσότητα της βιταμίνης D εξαρτάται σημαντικά από τον βαθμό της ανεπάρκειας και τους υποκείμενους παράγοντες κινδύνου! 

   Ενήλικες

• Αρχική συμπλήρωση→ βιταμίνη D3 6.000 IU/ημέρα ή 50.000 IU/εβδομάδα

                                                           x 8 εβδομάδες 

• Δόση συντήρησης: 1.000-2.000 IU/ημέρα όταν τα επίπεδα 25-υδροξυβιταμίνης D >30 ng/mL 

   Ενήλικες υψηλού κινδύνου 

(Αφροαμερικανοί, παχύσαρκοι, λήψη φαρμάκων που επηρεάζουν τον μεταβολισμό βιταμίνης D, σύνδρομο δυσαπορρόφησης)

• Αρχική συμπλήρωση υψηλότερης δόσης → βιταμίνη D3 σε 10.000 IU/ημέρα 
• Δόση συντήρησης: 3.000-6.000 IU/ημέρα όταν τα επίπεδα 25-υδροξυβιταμίνης D >30 ng/mL 

   Παιδιά 

• Αρχική συμπλήρωση→ 2.000 IU/ημέρα ή 50.000 IU βιταμίνης D3/εβδομάδα 

                                                           x 6  εβδομάδες 

• Δόση συντήρησης: 1.000 IU/ημέρα όταν τα επίπεδα 25-υδροξυβιταμίνης D >30 ng/mL

   Βρέφη που θηλάζουν & παιδιά που καταναλώνουν < 1 L γάλακτος εμπλουτισμένο με βιταμίνη D:  400 IU συμπληρώματα βιταμίνης D

    Tips

• Ελέγξτε ξανά τα επίπεδα 25-OHD στο τέλος της θεραπείας 

• Αν επιτεύχθηκε ο στόχος → μετάβαση σε ημερήσιες δόσεις συντήρησης
• Αν ο στόχος δεν επιτεύχθηκε → Εξετάστε πιθανές αιτίες

            -Προσαρμόστε τη δόση όπως χρειάζεται και ελέγξτε ξανά τα επίπεδα μέχρι να ομαλοποιηθούν.

• Η καλσιτριόλη μπορεί να ληφθεί υπόψιν όταν η ανεπάρκεια παραμένει παρά τη θεραπεία με βιταμίνη D2 και/ή D3. 

* Το επίπεδο ασβεστίου στον ορό θα πρέπει να παρακολουθείται στενά σε αυτά τα άτομα, λόγω αυξημένου κινδύνου δευτεροπαθούς υπερασβεστιαιμίας από την καλσιτριόλη!

• Η καλσιδιόλη μπορεί να ληφθεί υπόψιν σε ασθενείς με δυσαπορρόφηση λίπους ή σοβαρή ηπατική νόσο.

Σύνοψη

Η έλλειψη/ανεπάρκεια βιταμίνης D χαρακτηρίζεται από χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D στον ορό. Οι αιτίες περιλαμβάνουν μειωμένη δερματική παραγωγή βιταμίνης D, ανεπαρκή διατροφική πρόσληψη, ανεπαρκή γαστρεντερική απορρόφηση, μειωμένο μεταβολισμό της βιταμίνης D (δηλαδή μειωμένη ενεργοποίηση, αυξημένη απενεργοποίηση) και υπερβολικές απώλειες. Οι ασθενείς είναι τυπικά ασυμπτωματικοί εκτός εάν η ανεπάρκεια είναι σοβαρή, οπότε μπορεί να εμφανιστούν συμπτώματα επιπλοκών (π.χ. ραχίτιδα, οστεομαλακία, υπασβεστιαιμία). Ο έλεγχος (screening) για ανεπάρκεια βιταμίνης D θα πρέπει να γίνεται σε άτομα με παθήσεις που τα καθιστούν υψηλού κινδύνου (π.χ. παχύσαρκοι, έγκυες/ή σε περίοδο γαλουχίας ή άτομα με σκούρα επιδερμίδα). Η 25-υδροξυβιταμίνη D (25-OHD) είναι ο καλύτερος διαγνωστικός δείκτης για την ανεπάρκεια βιταμίνης D. Πραγματοποιούνται πρόσθετες διαγνωστικές μελέτες εάν υπάρχουν υποψίες για επιπλοκές ή υποκείμενες παθήσεις. Η διαχείριση περιλαμβάνει τη χορήγηση βιταμίνης D επιπλέον της θεραπείας τυχόν σχετικών επιπλοκών ή/και υποκείμενων καταστάσεων. Η διασφάλιση επαρκούς ημερήσιας πρόσληψης βιταμίνης D, ειδικά σε ασθενείς με αυξημένο κίνδυνο για ανεπάρκεια βιταμίνης D, μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη των σχετικών επιπλοκών.

Περισσότερο διάβασμα

• Tangpricha, V. (2022). Vitamin D Deficiency and Related Disorders. Medscape.

https://emedicine.medscape.com/article/128762-overview?form=fpf

• Vitamins. Amboss. Last edited: Feb 05, 2024

https://next.amboss.com/us/article/Ao0ReS?q=vitamin+d#Z081018821228b32f73f37b8fab7e95e7

• Vitamin D deficiency (Hypovitaminosis D). Amboss. Last edited: Nov 20, 2023

https://next.amboss.com/us/article/EG08a3?q=vitamin+d+deficiency#Z773ed1c8dd835d0ba635ff923b7af1aa

• Fat-soluble vitamins. Amboss. Last edited: Feb 05, 2024

https://next.amboss.com/us/article/Ao0ReS?q=fat+soluble+vitamins#hpcc6W0

• Sizar, O., Khare, S., Goyal, A., Givler, A. (2023). Vitamin D Deficiency. National Library of Medicine.

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532266

• Vitamin D Deficiency. Cleveland Clinic.

https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/15050-vitamin-d-vitamin-d-deficiency

• Vitamin D (Vitamins and minerals). NHS.

https://www.nhs.uk/conditions/vitamins-and-minerals/vitamin-d

• Holick, M. The Vitamin D Deficiency Pandemic: a Forgotten Hormone Important for Health. Public Health Reviews.

https://publichealthreviews.biomedcentral.com/counter/pdf/10.1007/BF03391602.pdf

• Wang, T., Wang, H., Jiang, M. (2023). Prevalence of vitamin D deficiency and associated risk of all-cause and cause-specific mortality among middle-aged and older adults in the United States. Frontiers in Nutrition.

https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fnut.2023.1163737/full

• Dawson-Hughes, B. Vitamin D deficiency in adults: Definition, clinical manifestations, and treatment. UpToDate. Last updated: Sep 30, 2023.

https://www.uptodate.com/contents/vitamin-d-deficiency-in-adults-definition-clinical-manifestations-and-treatment

• Holick, M., Chen, T. (2023). Vitamin D deficiency: a worldwide problem with health consequences. ScienceDirect.

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0002916523235935

• Επαναπροσδιορισμός της θέσης της Βιταμίνης D στην κλινική πράξη – Συμεών Τουρνής, Εργαστήριο έρευνας Παθήσεων Μυοσκελετικού Συστήματος «Θ. Γαροφαλλίδης» Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Συντελεστές / Δημιουργοί: Τα μέλη της ομάδας Klinikal GOMED

• Συγγραφέας περιεχομένου: Μιχαλιτσιάνου Λυδία, προπτυχιακή φοιτήτρια Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ
• Reviewer: Λώλου Μαρία, Ειδικευόμενη Ρευματολογίας ΠΓΝΙ
• Graphic designer: Δασκαλάκης Νικόλαος, BSN, προπτυχιακός φοιτητής Ιατρικής
• Coordinator: Σίκολας Αριστείδης, MD, ειδικευόμενος Καρδιολογίας