“Πρέπει να ὁμολογήσουμε ὅτι πολλές φορές οἱ ἐσωτερικοί ἰατροί γίνονται κακότροποι καί σκληροί ἐξ αἰτίας φόρτου ἐργασίας. Καθῆκον τοῦ ἐπί κεφαλῆς εἶναι νά διαπιστώνει ἐγκαίρως τήν ὑπερκόπωση τῶν συνεργατῶν του καί νά παίρνει τά κατάλληλα μέτρα. Δυστυχῶς οἱ βοηθοί δέν καταλαβαίνουν πάντοτε ὅτι ἔχουν ὑποστεῖ ὑπερκόπωση καί συνεχίζουν νά εἶναι κακότροποι. Πολλοί μεταξύ τῶν ὁποίων καί ἐγώ, πιστεύουν ὅτι οἱ φοιτηταί τῆς Ἰατρικῆς ἔχουν ἀνθρωπιά, πού καμμιά φορά φθάνει στα ὅρια τοῦ ρομαντισμοῦ͵ πού τήν χάνουν ὅταν μποῦν στό θάλαμο καί δοῦν τόν ὑπερφορτωμένο ἐσωτερικόν νά φέρεται σκαιά στούς ἀρρώστους. Εἶναι κάπως δικαιολογημένος ὁ βοηθός νά χάνει τήν ἀνθρωπιά τού ἀπέναντι ἑνός ἀσθενοῦς, ὅταν ἐπί δύο συνεχεῖς νύκτες δέν τόν ἔχει ἀφήσει νά κλείσει μάτι. Γιά νά μάθουμε τους βοηθούς νά δείχνουν ἀνθρωπιά στον ἄρρωστο, πρέπει οἱ ἐπί κεφαλῆς νά δείχνουν καί αὐτοί ἀνθρωπιά πρός τούς βοηθούς.”   

Αυτές οι σκέψεις “Γύρω από την άσκηση της Ιατρικής “ ανήκουν στον αείμνηστο Καθηγητή Παθολογίας Κ.Δ. Γαρδίκα και περιγράφονται στο βιβλίο του “Χρονικό ενός Αγιάτρευτου…Γιατρού”. Όσοι τον γνώρισαν μιλούν για έναν αληθινό δάσκαλο της Ιατρικής, ο οποίος “δεν δίδασκε απλώς,αλλά επιπλέον έδινε νόημα σε αυτό που θα ονομάζαμε επιστημονικό ήθος και αλήθεια”. Αν κι έχουν περάσει περίπου 40 χρόνια από την έκδοσή του, αυτές οι σκέψεις μοιάζουν να έχουν ακέραιη ισχύ και στη σημερινή εποχή. 

Σύμφωνα με το δεύτερο άρθρο του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (2005), “η άσκηση της Ιατρικής είναι λειτούργημα. Ο Ιατρός οφείλει να στοχεύει στη διατήρηση, τη βελτίωση και την αποκατάσταση της σωματικής, πνευματικής και ψυχικής υγείας του ανθρώπου, καθώς και στην ανακούφισή του από τον πόνο”. Ως εκ τούτου, κυριαρχεί η αντίληψη ότι ο γιατρός δεν πρέπει να είναι ευάλωτος στον πόνο, ψυχικό ή σωματικό, που βιώνουν οι ασθενείς του κι έτσι οφείλει να “αντέχει” στο χώρο εργασίας του. Χρειάζεται, λοιπόν, να διαθέτει  πνεύμα αυτοθυσίας ,να θυσιάζει τον προσωπικό του χρόνο και ενίοτε να παραμερίζει τις προσωπικές του ανάγκες. Μάλιστα, καθώς αυξάνεται η επίπτωση των χρόνιων νοσημάτων, αλλά και η ποικιλία των θεραπευτικών επιλογών, εξίσου αυξάνονται και οι απαιτήσεις στον χώρο της υγείας. Πολλοί επαγγελματίες υγείας βιώνουν το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης (burn out) ως αποτέλεσμα της συνεχούς απόκρισης σε χρόνιους στρεσογόνους παράγοντες, καθιστώντας επιτακτική την  ανάγκη για τη διασφάλιση της ευημερίας τους (well-being). Εδώ έρχεται να προστεθεί η έννοια της “ψυχικής ανθεκτικότητας”, όχι μόνο σαν αποτρεπτικός παράγοντας του συνδρόμου, αλλά σαν αντιρροπιστικό μέτρο ή ακόμη και…αντίδοτο(!) για την πρόληψη της εξάντλησης των υγειονομικών.

Πώς ορίζεται και τι είναι η “ψυχική ανθεκτικότητα”;

 Ο όρος «ανθεκτικότητα» αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την ικανότητα ενός οικοσυστήματος να ανακάμπτει έπειτα  από μια φυσική καταστροφή. Είναι η μετάφραση του όρου “resilience”, ο οποίος προέρχεται από τη λατινική λέξη “resilire” , που σημαίνει “να αναπηδήσει πίσω” (bounce back) ή “να επανέλθει στην πρότερη κατάσταση, μετά από κάποια αναγκαστική αναδίπλωση”. Ας σκεφτούμε ένα καλάμι, το οποίο μπορεί να λυγίσει από τον δυνατό άνεμο, αλλά κατόπιν επιστρέφει στην αρχική μορφή του. Στη Φυσική επίσης, μαθαίνουμε ότι η ανθεκτικότητα περιγράφει την αντοχή ορισμένων υλικών σε διαφορετικές κάθε φορά μηχανικές συνθήκες. Επομένως, αυτή η ευλυγισία και ελαστικότητα αντίστοιχα, είναι στοιχεία που όχι μόνο βοηθούν στην προσαρμογή σε μια νέα, αλλά επιτρέπουν και την επιστροφή στην πρότερή τους κατάσταση.

Αν και η ψυχική ανθεκτικότητα φαίνεται να συνιστά μια πολύπλοκη έννοια, υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία που την χαρακτηρίζουν. Ειδικότερα, πρόκειται για μια δυναμική αναπτυξιακή διαδικασία που περιλαμβάνει την επίτευξη θετικής προσαρμογής του ατόμου στο πλαίσιο σημαντικών απειλών, σοβαρών αντιξοοτήτων ή τραύματος. Αυτό σημαίνει ότι μετά από έναν έντονο στρεσσογόνο παράγοντα ή μια πρόκληση, κινητοποιεί κανείς ορισμένες εσωτερικές διεργασίες ώστε να προσαρμοστεί στη νέα συνθήκη.

 Προς το σκοπό αυτό, αξιοποιεί στο έπακρο διαθέσιμους πόρους, ανακαλύπτει νέες συνδέσεις και γίνεται εφευρετικός επινοώντας λύσεις. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι ανακάμπτει από τις αρνητικές εμπειρίες της ζωής και ενδυναμώνεται ψυχικά. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια στη βιβλιογραφία, έχει προταθεί η διαφοροποίηση της “resilience” από τον όρο “antifragility”, που σημαίνει ότι κάποιος που διαθέτει ανθεκτικότητα δεν επιστρέφει απλώς στην προηγούμενη ψυχική κατάσταση, αλλά ωφελείται από την όποια αντιξοότητα και γίνεται πιο δυνατός. Παρά τα εμπόδια διαθέτει θάρρος και με σταθερότητα ανακαλύπτει προστατευτικούς παράγοντες και πρακτικές μεθόδους θετικής προσαρμογής. Με απλά λόγια, δεν πρόκειται για ένα χάρισμα που οι άνθρωποι είτε το έχουν είτε δεν το έχουν, αλλά περιλαμβάνει σκέψεις, συμπεριφορές και ενέργειες τις οποίες μπορεί να αναπτύξει ο καθένας με την κατάλληλη εκπαίδευση. 

Υπάρχουν προϋποθέσεις ή εμπόδια για την καλλιέργεια της ψυχικής ανθεκτικότητας;

Η σύλληψη των Luthans και συνεργατών (2017) για την ανθεκτικότητα περιλαμβάνει τη σύγκρισή της, με τους άλλους όρους του Ψυχολογικού Κεφαλαίου (Psychological Capital, PsyCap) και συγκεκριμένα την ελπίδα, την αισιοδοξία και την εμπιστοσύνη . Το PsyCap είναι επίσης γνωστό με το ακρωνύμιο HERO (hope, efficacy, resilience and optimism) και αναφέρεται στα ψυχικά αποθέματα που διαθέτει κανείς όταν καλείται να αντιμετωπίσει δύσκολες καταστάσεις. Αυτά τα στοιχεία είτε λειτουργούν ως μονοπάτι προς την ανθεκτικότητα είτε η ανθεκτικότητα καθίσταται προάγγελός τους που αποκαθιστά την ελπίδα, την αισιοδοξία και την εμπιστοσύνη μετά από μια προκλητική εμπειρία.

Ακόμη, προϋπόθεση για την «ψυχική ανθεκτικότητα» ενός ατόμου αποτελεί και η ψυχική επάρκειά του, η οποία σχετίζεται με την αποτελεσματική προσαρμογή στο περιβάλλον του, διατηρώντας ταυτόχρονα άθικτο το πολιτισμικό του πλαίσιο. Μερικά από τα χαρακτηριστικά της είναι η αίσθηση ελέγχου του εαυτού, των συναισθημάτων και των γεγονότων, η εξωστρέφεια, το χιούμορ και η θετική αποτίμηση απρόοπτων καταστάσεων. 

Επίσης, σημασία έχει και η αλληλεπίδραση των ατομικών προστατευτικών  παραγόντων (Protective factors), που δρουν προληπτικά ή αυξάνουν την πιθανότητα προσαρμογής μετά από μια αντικειμενική δυσκολία, με τους παράγοντες κινδύνου (Risk factors), οι οποίοι αποτελούν εμπόδιο για την ανθεκτικότητα. 

Συγκεκριμένα, στους προστατευτικούς παράγοντες περιλαμβάνονται το καλό νοητικό επίπεδο και οι ακαδημαϊκές ικανότητες, οι γνωστικές δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, η κριτική σκέψη, το ταλέντο, η αυτοπειθαρχία, ο ευπροσάρμοστος χαρακτήρας, η ύπαρξη νοήματος στη ζωή και η πνευματικότητα, ως θρησκευτική πίστη. Όσον αφορά την κοινωνική υπόσταση του ατόμου, αναγκαία είναι και η ύπαρξη υποστηρικτικού περιβάλλοντος (οικογένεια, συνάδελφοι, φίλοι), το καλό εργασιακό περιβάλλον καθαυτό, η παρακολούθηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και οι πανεπιστημιακές σπουδές. 

Αντίθετα, παράγοντες κινδύνου αποτελούν ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως το άγχος, η καταθλιπτική διάθεση, η αρνητική εικόνα του εαυτού, η καταπίεση των συναισθημάτων, ο θυμός και η μειωμένη αντοχή στη ματαίωση. Η οποιασδήποτε μορφής κακοποίηση, το ψυχικό τραύμα, η υπερπροστατευτικότητα και το υψηλά εκφραζόμενο συναίσθημα στην οικογένεια, το χαμηλό επίπεδο γονεϊκής ανατροφής, η οικονομική κρίση, τα προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας των γονέων, καθώς και η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου έχουν αρνητική πρόγνωση ως προς την ικανότητα εύρυθμης προσαρμογής του ατόμου στις γύρω προκλήσεις.

Παρ’ όλα αυτά , αξίζει να αναφερθεί ότι ένα άτομο που παρουσιάζει ψυχική ανθεκτικότητα σε μία περίοδο της ζωής του ή σε μία συγκεκριμένη αντιξοότητα, δεν εξυπακούεται ότι θα διαθέτει ψυχική ανθεκτικότητα καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής του ή απέναντι σε όλες τις αντιξοότητες που πιθανόν να αντιμετωπίσει.

Πώς καλλιεργείται η ψυχική ανθεκτικότητα ως δεξιότητα;

Όπως αναφέραμε και παραπάνω, η ανθεκτικότητα δεν είναι ένα χάρισμα ή ταλέντο που το διαθέτουν μόνο λίγοι, αλλά μπορεί να καλλιεργηθεί ως δεξιότητα. Ωστόσο, αν και τα περισσότερα από τα προγράμματα σπουδών στις Επιστήμες Υγείας, εστιάζουν στην εξασφάλιση άρτιου γνωστικού επιπέδου, δεν συμβάλλουν στην ανάπτυξη δεξιοτήτων από μέρους των φοιτητών. Οι δεξιότητες όμως, δεν είναι μόνο χρήσιμες, αλλά και αναγκαίες για να ανταπεξέλθει ένας επαγγελματίας υγείας στο μελλοντικό απαιτητικό εργασιακό του περιβάλλον. Μια βασική ταξινόμησή τους είναι αυτή που τις διακρίνει στις “σκληρές ή κάθετες” (hard skills) και στις “ήπιες ή οριζόντιες” (soft skills) δεξιότητες.

Με τον όρο “hard skills” αναφερόμαστε στις πρακτικές και μετρήσιμες γνώσεις κάθε επαγγέλματος, όπως για παράδειγμα η γνώση μιας ξένης γλώσσας ή η ικανότητα χειρισμού ενός μηχανήματος, δηλαδή πρόκειται για την εξειδίκευση πάνω στο αντικείμενο κάθε επαγγέλματος. Έτσι στην προκειμένη περίπτωση, θα λέγαμε ότι πρόκειται για την επιστημονική επάρκεια ενός επαγγελματία υγείας.

Σύμφωνα με το λεξικό της Οξφόρδης, ως “ήπια δεξιότητα” (soft skill) ορίζεται το σύνολο των προσωπικών χαρακτηριστικών που επιτρέπει σε κάποιον να αλληλεπιδρά αρμονικά και αποτελεσματικά με άλλους ανθρώπους. Σε αυτά περιλαμβάνονται οι επικοινωνιακές δεξιότητες, οι δεξιότητες συνεργασίας στην ομάδα, η προσαρμοστικότητα σε διαφορετικά περιβάλλοντα, η κριτική σκέψη, η ικανότητα λήψης αποφάσεων, η αποτελεσματική διαχείριση του χρόνου, καθώς επίσης και η δημόσια ομιλία (public speaking). Δηλαδή, θα λέγαμε ότι πρόκειται για θετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που αφορούν τις επικοινωνιακές, διαπροσωπικές και οργανωτικές ικανότητες, οι οποίες μεταξύ άλλων ενισχύουν τις ανθρώπινες σχέσεις και την απόδοση στην εργασία.

 Ειδικότερα, οι διαπροσωπικές δεξιότητες όπως η ακεραιότητα, η ηθική, η ευγένεια, η συναδελφικότητα και η αποφυγή συγκρούσεων, σε συνδυασμό με τις άλλες ήπιες δεξιότητες, είναι στοιχεία που βοηθούν στη διαχείριση στρεσογόνων καταστάσεων και συνεπώς στην καλλιέργεια της ανθεκτικότητας. Επομένως, καίριας σημασίας για έναν επαγγελματία υγείας είναι η έγκαιρη συνειδητοποίηση του ρόλου του και η διάθεση για προσωπική ανάπτυξη. Κλείνοντας, το Διεθνές Ινστιτούτο Ιατρικής Εκπαίδευσης αναφέρει ότι, “οι ελάχιστες προϋποθέσεις για έναν πετυχημένο γιατρό, είναι οι προσωπικές αξίες, η συμπεριφορά και το ήθος, η επιστημονική βάση κατά την άσκηση της Ιατρικής, οι κλινικές και επικοινωνιακές δεξιότητες, η διαχείριση της πληροφορίας, η κριτική σκέψη και η έρευνα”.

Γιατί είναι σημαντική η ψυχική ανθεκτικότητα για έναν επαγγελματία υγείας;

Όπως και σε κάθε άλλο εργασιακό χώρο, οι εργαζόμενοι που διαθέτουν ανθεκτικότητα φαίνεται να αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα τυχόν προκλήσεις, καθώς επινοούν πιθανές λύσεις, υπερνικούν εμπόδια και ανακάμπτουν γρήγορα μετά από μια πιθανή αποτυχία. Έτσι επιτυγχάνουν υψηλή εργασιακή απόδοση, βελτιωμένη ποιότητα υπηρεσιών και επαγγελματική ικανοποίηση. 

Ιδιαίτερα στο απαιτητικό εργασιακό περιβάλλον ενός νοσοκομείου, αυτές οι ικανότητες μπορούν να βελτιώσουν το επίπεδο φροντίδας των ασθενών. Πρώτα απ’όλα, βοηθά στην πρόληψη του burn out, που όχι μόνο οδηγεί σε σωματική και συναισθηματική εξάντληση, αλλά δημιουργεί επιπλέον ένα αίσθημα δυστυχίας και προσωπικής αποτυχίας σε όσους το βιώνουν. Ας μην ξεχνάμε εδώ, ότι τα ποσοστά κατάθλιψης σε νέους γιατρούς αγγίζουν το 25%, ενώ περίπου 10% αυτών εμφανίζει αυτοκτονικό ιδεασμό (!). Επίσης, η ψυχική ανθεκτικότητα είναι αναγκαία προϋπόθεση για την καλλιέργεια της θεραπευτικής σχέσης μεταξύ φροντιστή-ασθενούς που αποτελεί και τον ακρογωνιαίο λίθο της θεραπείας. Μάλιστα, αυτή η σχέση είναι αμφίδρομη, αφού οι ασθενείς δεν μας απορροφούν μόνο ενέργεια, αλλά είναι οι μόνοι που μπορούν να μας δώσουν την ουσιαστική χαρά της ηθικής ικανοποίησης μετά την πολυπόθητη ίαση. Ο Jerome Groopman στο βιβλίο του “How doctors think?” αναφέρει ότι ακόμη και αν συμβεί κάποτε ο γιατρός να χάσει το κίνητρό του, κάτω από την πίεση της καθημερινότητας, “αν ακούσει με προσοχή τον ασθενή, τον παρατηρήσει και δείξει ειλικρινή συμπάθεια, θα μπορέσει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα προβλήματά του.”

Τι μπορούμε να εφαρμόσουμε πρακτικά για να ενισχύσουμε την ανθεκτικότητά μας σε ατομικό επίπεδο;

1. Ανάπτυξη δεξιοτήτων και κριτικής σκέψης όσον αφορά απλά προβλήματα που ανακύπτουν στην καθημερινότητά μας και αναζήτηση πιθανών λύσεων.

2. Αναγνώριση των προσωπικών ικανοτήτων και δυνάμεων για την ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και την θωράκιση από εξωτερικούς παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν την απόδοσή μας. Θα ακουστεί κοινότυπο, αλλά θυμηθείτε: αυτοπεποίθηση δεν είναι να μπαίνω σε έναν χώρο νομίζοντας πως είμαι καλύτερος από όλους τους υπόλοιπους, αλλά είναι η εμπιστοσύνη στις αντικειμενικές ικανότητες που ήδη έχω και σε αυτές που αναμένεται να αναπτύξω χωρίς να αποθαρρύνομαι, ακόμα κι αν κάτι δεν πάει καλά .

3. Επανεκτίμηση των προσωπικών στόχων και επιθυμιών. 

Μερικές ερωτήσεις που θα μπορούσε κανείς να θέσει στον εαυτό του είναι οι εξής: 

• Προσφέρω τα μέγιστα που μπορώ στους ασθενείς μου/στο περιβάλλον εργασίας μου; 
• Είμαι ικανοποιημένος από την μέχρι τώρα πορεία μου; 
• Τι έχω καταφέρει από αυτά που επεδίωξα κατά το ξεκίνημά μου;
• Θυμάμαι γιατί επέλεξα αυτό το επάγγελμα;

4. Έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων άγχους και ανάπτυξη ενδιαφερόντων εκτός του εργασιακού χώρου για εκτόνωση.

5. Αποδόμηση των αρνητικών σκέψεων που υπονομεύουν την ήδη δύσκολη καθημερινότητα. Μια αποτυχία ή μια δύσκολη στιγμή δεν αρκεί για να διαγράψει την μέχρι τώρα πορεία μας. 

6. Υιοθέτηση υγιεινού τρόπου ζωής που εκτός από σωστή διατροφή και άσκηση, θα περιλαμβάνει την ανάπαυση. Αυτό μπορεί να σημαίνει και απλή χαλάρωση σε στιγμές μέσα στην ημέρα που οι ρυθμοί στη δουλειά δεν είναι απαιτητικοί.

7. Αναζήτηση υποστηρικτικού περιβάλλοντος σε συγγενείς, φίλους ή/και συναδέλφους. Προσπαθούμε να αποφεύγουμε συζητήσεις γύρω από την εργασία εφόσον αυτές δεν θα μας ωφελήσουν. 

8. Όταν οι περισσότερες πρακτικές μέθοδοι αποτυγχάνουν, δεν διστάζουμε να αναζητήσουμε βοήθεια από έναν ειδικό ψυχικής υγείας, δηλαδή Ψυχολόγο ή Ψυχίατρο, ο οποίος ιδανικά θα εξειδικεύεται στην Ψυχοθεραπεία. Θυμηθείτε ότι η εναισθησία είναι το πρώτο βήμα για την ίαση μιας ψυχικής διαταραχής.

9. Αποδοχή της ματαίωσης. Δέχομαι το γεγονός ότι μπορεί να χρειαστεί να αλλάξω το αρχικό πλάνο που θα με οδηγήσει στο στόχο μου. Άλλωστε, με υπομονή, επιμονή και λίγο ξεβόλεμα μπορούμε να πετύχουμε κάθε στόχο!

10. Εστιάζουμε σε αυτό που μπορούμε να κάνουμε στο παρόν. Όπως ακριβώς όταν θέλουμε να ανέβουμε σε μια σκάλα και δεν ανεβαίνουμε με μιας όλα τα σκαλοπάτια, έτσι κι εδώ. Θέτουμε μικρούς και εφικτούς στόχους.

΄΄Ο Ιατρός δικαιούται να είναι ο πρώτος που μοιράζεται το θρίαμβο και να επιχαίρει τη συνεισφορά του. Οφείλει όμως να είναι πάλι ο πρώτος που θα μοιραστεί τον πόνο και τη θλίψη για την απώλεια όχι μόνο της μάχης, αλλά κυρίως του ίδιου του συναγωνιστή του. Σε αυτή την τραγική κατάληξη, χρέος αδήριτο του Ιατρού είναι η ουσιαστική παρουσία του και η ολόψυχη συμπαράσταση στον ασθενή και στους οικείους του.” (Κλινική Σημειολογία και Διαγνωστική, Γ.Αραπάκη)

Bιβλιογραφία

1.Κ.Δ. Γαρδίκας, Χρονικό ενός Αγιάτρευτου…Γιατρού, Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου (2002) 

2.Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών, Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας (2005) 

3.Ροδά Π. Συναισθηματική νοημοσύνη και Ψυχική ανθεκτικότητα διευθυντών/διευθυντριών σχολικών μονάδων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Μεταπτυχιακή διατριβή ΠΜ. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη και Ιδρυματικό Αποθετήριο (2018) 

4.Πεττεμερίδου Σ. Η ψυχική ανθεκτικότητα, ως ήπια δεξιότητα, κατά την πανδημία COVID 19, Διπλωματική εργασία Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Κριτική σκέψη και  ήπιες δεξιότητες (soft skills) στις βιοϊατρικές και κοινωνικές επιστήμες» (2023). 

5.Steven M. Southwick, George A. Bonanno, Ann S. Masten, Catherine Panter-Brick & Rachel Yehuda (2014) Resilience definitions, theory, and challenges: interdisciplinary perspectives, European Journal of Psychotraumatology, 5:1, DOI: 10.3402/ejpt.v5.25338 

6.Campbell, D., Campbell, K., & Ness, J. W. (2008). Resilience through leadership. In B. J. Lukey & V. Tepe (Eds), Biobehavioral Resilience to Stress (pp. 79-110). New York: Routledge. 

7.Hornor G. Resilience. Journal of Pediatric Health Care [Internet]. 2017 May 1 [cited 2022 Nov 30];31(3):384–90. Available from: http://www.jpedhc.org/article/S0891524516302541/fulltext 

8.Olsson CA, Bond L, Burns JM, Vella-Brodrick DA, Sawyer SM. Adolescent resilience: A concept analysis. J Adolesc. 2003;26(1):1–11

9. Luthans, Fred & Youssef-Morgan, Carolyn. (2017). Psychological Capital: An Evidence-Based Positive Approach. Annual Review of Organizational Psychology and Organizational Behavior. 4. 10.1146/annurev-orgpsych-032516-113324. 

10.Mahmoud NN, Rothenberger D. From Burnout to Well-Being: A Focus on Resilience. Clin Colon Rectal Surg. 2019 Nov;32(6):415-423. doi: 10.1055/s-0039-1692710. Epub 2019 Aug 22. PMID: 31686993; PMCID: PMC6824889.

11.Calbari, E. ‘ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΙΑ ΔΕΞΙΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ’. 

12.‘Η σημασία της ψυχικής ανθεκτικότητας στους χώρους εργασίας’

Αντωνίου Α., Καθηγητή ΠΤΔΕ-ΕΚΠΑ |,Κεντρική ομιλία στο Συνέδριο: «Ψυχική Υγεία στους Χώρους Εργασίας» 

13.Devi, S. (2011) ‘Doctors in distress’, The Lancet, 377(9764), pp. 454–455. doi:10.1016/s0140-6736(11)60145-1. 

14.Κλινική Σημειολογία και Διαγνωστική, Γ.Αραπάκη,5η έκδοση

15.https://www.linkedin.com/pulse/hire-athletes-psycap-john-yeager

16.https://managementworksmedia.com/blog/f/psychological-capital-hero?blogcategory=Organizational+Behavior

Συντελεστές/ Δημιουργοί: Τα Μέλη της Ομάδας του Klinikal GOMED

-Συγγραφέας περιεχομένου: Παπαθανασίου Σοφία, MD, Ειδικευόμενη Παθολογίας

-Reviewer: Κυριακούλη Ιωάννα, MD, MSc, Ειδικευόμενη Καρδιολογίας

-Graphics: Δασκαλάκης Η. Νικόλαος, BSN, Προπτυχιακός Φοιτητής Ιατρικής

-Coordinator: Σικόλας Αριστείδης, MD, Ειδικευόμενος Παθολογίας σε αναμονή για πλήρη ειδικότητα Καρδιολογίας