Η αντισύλληψη είναι όρος που αναφέρεται σε μεθόδους που χρησιμοποιούνται για την αποφυγή της εγκυμοσύνης. Μέθοδοι αντισύλληψης χρησιμοποιούνται ήδη από την αρχαιότητα ωστόσο η αποτελεσματικότητα αυτών και η ποικιλία τους έχει αυξηθεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Παρά το γεγονός ότι υπάρχει πληθώρα μέτρων ελέγχου και αποτροπής μιας εγκυμοσύνης, κάθε μέθοδος εμφανίζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα ενώ αντίστοιχα ενδείκνυται και αντενδείκνυται ανάλογα με την ηλικία, το φύλο και την κατάσταση υγείας του ασθενούς. Επίσης η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου πρέπει να γίνεται με βάση τις ανάγκες, την ασφάλεια και την πρόσβαση στην αντίστοιχη μέθοδο. Ιδιαίτερα στην εφηβική ηλικία ταυτόχρονα με την διαδικασία της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης χρειάζεται να πραγματοποιείται και ενημέρωση των νέων για τα αντισυλληπτικά μέτρα που οφείλουν να λαμβάνουν προκειμένου να αποφευχθεί κάποια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, καθώς η έσχατη λύση της έκτρωσης δεν αποτελεί μέθοδο αντισύλληψης. Οι τρεις βασικές κατηγορίες αντισύλληψης που διακρίνουμε είναι η φυσική, η ορμονική και η μέθοδος φραγμού. [ Oxford Handbook of Reproductive Medicine and Family Planningn]
Φυσική μέθοδος αντισύλληψης
Στις φυσικές μεθόδους αντισύλληψης αναφέρονται αυτές που δεν απαιτούν την λήψη ορμονικού σκευάσματος αλλά ούτε και την χρήση εξωτερικής προφύλαξης, αντίθετα στηρίζονται κυρίως στην λήψη φυσικών μέτρων κατά την βούληση του ασθενούς.
- Αντισύλληψη μέσω των σταθερών ημερών
Ο εμμηνορυσιακός κύκλος έχει ως αφετηρία την πρώτη ημέρα της έμμηνου ρύσης με συνήθη διάρκεια 28 ημερών, ωστόσο μπορούν να ποικίλλουν από 21 έως 35 ημέρες. Τουλάχιστον μία φορά κατά την διάρκεια του έμμηνου κύκλου θα πραγματοποιηθεί η ωορρηξία, δηλαδή η διαδικασία απελευθέρωσης ενός ώριμου ωαρίου από την ωοθήκη με κατεύθυνση προς τις σάλπιγγες, και συνηθέστερα πραγματοποιείται 12 έως 16 ημέρες πριν την έναρξη της επόμενης περιόδου. Οι μέρες του κύκλου ύψιστης γονιμότητας θεωρούνται η μέρα της ωορρηξίας καθώς και η προηγούμενη της, ωστόσο οι πέντε μέρες που προηγούνται της ωορρηξίας θεωρούνται γόνιμες μέρες όπου θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί γονιμοποίηση σε σεξουαλική επαφή χωρίς προφύλαξη. Σε οποιαδήποτε άλλη μέρα του κύκλου η πιθανότητα γονιμοποίησης είναι ελάχιστη ωστόσο δεν εκμηδενίζεται. Πλεονέκτημα της μεθόδου αποτελεί η απουσία οποιουδήποτε επεμβατικού η φαρμακευτικού σκευάσματος για την επίτευξη της αντισύλληψης ενώ στα μειονεκτήματα συγκαταλέγονται η αυξημένη πιθανότητα ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης καθώς και τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Για να θεωρείται αποτελεσματική απαιτείται ακόμη σταθερός κύκλος χωρίς μεταβολές.
- Διακεκομμένη συνουσία
Η διακεκομμένη συνουσία συνιστά αμφιλεγόμενη μέθοδο αντισύλληψης κυρίως λόγω του αυξημένου κινδύνου για εγκυμοσύνη. Για να επιτευχθεί διακεκομμένη συνουσία απαιτείται η έξοδος του πέους από τον κόλπο ώστε η εκσπερμάτιση να πραγματοποιηθεί εκτός του κόλπου. Ωστόσο δεν θεωρείται αξιόπιστη καθώς ήδη κατά την διάρκεια της σεξουαλικής επαφής υπάρχει η πιθανότητα να αφεθεί σπέρμα εντός του κόλπου ενώ απαιτείται και ιδιαίτερη ικανότητα από το άτομο να ελέγξει την εκσπερμάτιση. Και σε αυτή την μέθοδο αντισύλληψης ελλοχεύει ο κίνδυνος των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων καθώς υπάρχει ανταλλαγή βιολογικών υγρών μεταξύ των ατόμων.
Tip: Οι μέθοδοι φυσικής αντισύλληψης απαιτούν αυξημένα αντανακλαστικά και από τα δύο φύλα ώστε να αποφευχθεί η πιθανή εγκυμοσύνη ενώ τονίζεται ότι δεν εμποδίζουν την διάδοση των σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων!
Μέθοδοι Φραγμού
Η αντισύλληψη μέσω φραγμού πραγματοποιείται κυρίως μέσα από την χρήση εξωγενών μέσων που εμποδίζουν το σπέρμα να εισέλθει στον κόλπο ή το σπερματοζωάριο να γονιμοποιήσει το ωάριο. Θεωρούνται από τις πιο αξιόπιστες μεθόδους αντισύλληψης με μειωμένη πιθανότητα ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης.
- Αντρικό προφυλακτικό
Η χρήση προφυλακτικού είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη από τα παλαιότερα χρόνια ενώ σήμερα χρησιμοποιούνται κυρίως τα προφυλακτικά που έχουν κατασκευαστεί από λάτεξ. Συνιστά τον πιο δημοφιλή και εύκολα προσβάσιμο τρόπο αντισύλληψης καθώς η τιμή πώλησης τους είναι χαμηλή και εύκολα στην χρήση τους. Κάθε αντρικό προφυλακτικό είναι μόνο μιας χρήσης και δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται ταυτόχρονα οποιοδήποτε υλικό μπορεί να αλλοιώσει την ποιότητα του και να προκαλέσει ρήξη και πιθανή απώλεια σπέρματος ενδοκολπικά. Πέρα από προστασία από ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, η χρήση προφυλακτικού εμποδίζει και τα Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενα Νοσημάτα (ΣΜΝ) καθώς αποτελεί φραγμό του πέους καθώς εισέρχεται εντός του κόλπου. Βασικό μειονέκτημα του αντρικού προφυλακτικού είναι η πιθανή τοπική δερματική αντίδραση που μπορεί να προκληθεί από το λάτεξ τόσο στο αιδοίο όσο και στο πέος.
Tip: Το αντρικό προφυλακτικό αποτελεί τον πιο ενδεδειγμένο και ασφαλή τρόπο αντισύλληψης ενώ ταυτόχρονα προστατεύει και από την μετάδοση των Σεξουαλικώς μεταδιδόμενων Νοσημάτων.
- Γυναικείο προφυλακτικό
Τα γυναικεία προφυλακτικά αποτελούνται από δύο ευπίεστους δακτυλίους με διάμετρο περί των 7 εκατοστών και μήκος 13 εκατοστών. Η μέθοδος προστασίας στηρίζεται κυρίως στην παρεμπόδιση του σπέρματος να εισέλθει εντός του κόλπου και μπορεί να τοποθετηθεί έως και οχτώ ώρες πριν την σεξουαλική επαφή. Ωστόσο πρέπει να αποφεύγεται η ταυτόχρονη χρήση αντρικού και γυναικείου προφυλακτικού λόγω πιθανής καταστροφής τους μέσω τριβής ενώ και πάλι υπάρχει η πιθανότητα αλλεργικής αντίδρασης στο λάτεξ του γυναικείου προφυλακτικού.
- Διάφραγμα τραχήλου
Το διάφραγμα αποτελεί φραγμό που καλύπτει τον τράχηλο της μήτρας και εμποδίζει την είσοδο του σπέρματος. Λόγω των ανατομικών διαφορών κάθε γυναίκας, υπάρχουν διαφορετικά μεγέθη διαφράγματος που μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Το κατάλληλο μέγεθος διαφράγματος ορίζεται από την μέτρηση του διαγώνιου μήκους του τραχήλου και είναι διαφορετικό για κάθε γυναίκα. Μετά την συνουσία το διάφραγμα πρέπει να παραμείνει στην θέση του για διάστημα τουλάχιστον έξι ωρών. Θα πρέπει να αποφεύγεται η χρήση του διαφράγματος για περίοδο άνω των εικοσιτεσσάρων ωρών γιατί αυξάνονται οι πιθανότητες για ανάπτυξη συνδρόμου τοξικού σοκ που είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο! Η πιθανότητα σφάλματος με την χρήση του διαφράγματος ανέρχεται στο 17% και εξαρτάται κυρίως από την ηλικία της γυναίκας και την εξοικείωση της με την σωστή τοποθέτηση του.
Ορμονική Αντισύλληψη
- Αντισυλληπτικά χάπια
Τα αντισυλληπτικά σκευάσματα αποτελούνται κυρίως από ορμόνες οι οποίες επηρεάζουν τον εμμηνορυσιακό κύκλο εμποδίζοντας την ωορρηξία και την γονιμοποίηση και διατίθεται σε ποίκιλλες μορφές όπως χάπια, εμφυτεύματα και έμπλαστρα. Η πιο διαδεδομένη μορφή τους είναι τα χάπια καθώς χορηγούνται εύκολα από του στόματος και στην Ελλάδα δεν απαιτείται η συνταγογράφηση τους. Τα αντισυλληπτικά χάπια μπορεί να περιέχουν είτε προγεστερόνη και οιστρογόνα που ονομάζεται συνδυασμένο χάπι (combined hormonal contraception, CHC) είτε μόνο προγεστερόνη (progesteron only pill, POP). Τα αντισυλληπτικά χάπια απευθύνονται μόνο σε γυναίκες και στοχεύουν στην ορμονική ρύθμιση, ενώ δεν προστατεύουν κανένα από τα δύο φύλα από τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. [Oxford Handbook of Reproductive Medicine and Family Planning (2 edn)]
- Συνδυασμένο χάπι
Αποτελείται από οισταδριόλη που συνδυάζεται με προγεστερόνη σε διάφορες αναλογίες δημιουργώντας έτσι τα μονοφασικά σκευάσματα (ίδια αναλογία ) και τα πόλυφασικα (διαφορετικές αναλογίες). Η χρήση του συνδυασμένου αντισυλληπτικού έχει διπλή δράση καθώς αρχικά εμποδίζει την ωορρηξία και εν συνεχεία επιδρά στο ενδομήτριο δημιουργώντας ένα περιβάλλον που δεν επιτρέπει την εμφύτευση του ζυγωτού εάν αυτό προκύψει. Η διπλή δράση του CHC αυξάνει την αποτελεσματικότητα της αντισύλληψης ακόμη και κατά 99%.
Tip: Το σκεύασμα CHC αποτελείται από 21 χάπια με το πρώτο να λαμβάνεται την πρώτη μέρα του εμμηνορρυσιακού κύκλου ενώ μετά το τέλος ακολουθούν 7 μέρες όπου δεν θα ληφθεί χάπι και θα ακολουθήσει η έναρξη της περιόδου. Λόγω της ορμονικής ρύθμισης χρειάζεται η ασθενής να θέσει συγκεκριμένη ώρα που θα λαμβάνει το αντισυλληπτικό και οποιαδήποτε απόκλιση μπορεί να επηρεάσει την αποτελεσματικότητα.
Πλεονεκτήματα
- Υψηλή αποτελεσματικότητα για αποφυγή εγκυμοσύνης
- Μείωση των διαταραχών της περιόδου και της απώλειας αίματος
- Μείωση του κινδύνου για ανάπτυξη καρκίνου ωοθηκών και ενδομητρίου
- Δεν εμφανίζει τοξικότητα
Μειονεκτήματα
- Αυξημένος κίνδυνος εν τω βάθει φλεβικής θρόμβωσης (ΕΒΦΘ)
- Κίνδυνος για ανάπτυξη καρκίνου μάστου, τραχήλου μήτρας και ήπατος
- Αντενδείκνυται σε ασθενείς με ιστορικό καρδιαγγειακού νοσήματος, ηπατικής νόσου ή καπνίσματος
- Αλληλεπίδραση με αντιβιοτικά κυρίως ριφαμπικίνη, κυκλοσπορίνη και βανκομυκίνη τα οποία μειώνουν την δράση των αντισυλληπτικών
ΙΙ. Χάπι προγεστερόνης
Το αντισυλληπτικό χάπι που περιέχει μόνο προγεστερόνη (POP) δεν χορηγείται συχνά, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, ωστόσο ενδείκνυται κυρίως για γυναίκες που θηλάζουν ή ανδεκνείκνυται να λάβουν οιστρογόνα. Τα σκευάσματα POP περιέχουν 28 χάπια, εκ των οποίων τα 7 είναι αδρανή. Ο μηχανισμός δράσης τους στηρίζεται στην υπερπαραγωγή και αύξηση της βλέννας στην περιοχή του τραχήλου εμποδίζοντας την είσοδο του σπέρματος ενώ ταυτόχρονα αδρανοποιούνται οι αδένες του ενδομητρίου καθιστώντας το μη ιδανικό για την εμφύτευση του ζυγωτού. Επίσης το χάπι προγεστερόνης δευτερευόντως καταστέλλει την ωορρηξία, ωστόσο αυτό δεν συμβαίνει σε όλους του κύκλους για αυτό και δεν θεωρείται ικανοποιητικό για αντισύλληψη. Τα ποσοστά λάθους κυμαίνονται στο 7% και ποικίλλουν ανάλογα με τις συνθήκες που λαμβάνονται τα χάπια.
Τip: Αν ένα χάπι δεν ληφθεί εντός τριών ωρών από την καθορισμένη ώρα τότε θα πρέπει να ληφθεί άμεσα και το επόμενο κανονικά στην ώρα του ενώ για διάστημα δύο ημερών θα πρέπει να ληφθούν επιπρόσθετα μέτρα προφύλαξης.
Ενδείξεις
- Γαλουχία, καθώς στον θηλασμό δεν επιτρέπεται η το συνδυαστικό αντισυλληπτικό που περιέχει προγεστερόνη
- Δεν προκύπτουν ανεπιθύμητες παρενέργειες του καρδιαγγειακού συστήματος όπως η ΕΒΦΘ
- Αντένδειξη ή απροθυμία της ασθενούς για λήψη οιστρογόνων
Αντενδείξεις
- Ανεπιθύμητες ενέργειες που σχετίζονται με την αυξημένη λήψη προγεστερόνης
- Σοβαρή ηπατική νόσος ( κίρρωση ήπατος)
- Υπέρταση και καρδιαγγειακά προβλήματα όπως θρομβοεμβολή ή θρομβοφλεβίτιδα
- Απόλυτη αντένδειξη αποτελεί η πιθανή κύηση, διαγνωσμένη κακοήθεια μαστού και αδιευκρίνιστη αιμορραγία κόλπου.
[Selecting and Monitoring Hormonal Contraceptives: An Overview of Available Products Cari Rice, PharmD]
- Σπιράλ
Στις ορμονικές μεθόδους αντισύλληψης ανήκει και η χρήση μηχανικού σπειράματος ή ορμονικού σπιράλ (Intrauterine Device, IUD) με μεγάλη διάρκεια δράσης και μεγάλη αντισυλληπτική ικανότητα. Το σπιράλ αποτελεί συσκευή σχήματος Τ που τοποθετείται εντός της κοιλότητας της μήτρας με διάρκεια περίπου 3 με 5 έτη ανάλογα με το είδος που χρησιμοποιείται. Η τοποθέτηση του δεν απαιτεί γενική αναισθησία ενώ αφήνεται ενός μικρού μήκους σχοινί να περνάει από τον τράχηλο στον κόλπο ώστε να μπορεί να επιβεβαιωθεί η σωστή θέση του σπιράλ και να είναι εύκολη η αφαίρεση του. Διακρίνουμε δύο είδη σπιράλ, το μηχανικό και το ορμονικό.
Το μηχανικό σπιράλ τοποθετείται σε οποιαδήποτε φάση του κύκλου και δρα μειώνοντας την κινητικότητα και την ικανότητα γονιμοποίησης των σπερματοζωαρίων όταν εισέλθουν στην μήτρα. Επίσης καθιστά δυσοίωνο το μικροπεριβάλλον της μήτρας για την εμφύτευση του γονιμοποιημενού ωαρίου και προκαλεί μια τοπική άσηπτη φλεγμονή στην περιοχή.
Το ορμονικό σπιράλ εμφανίζει πάλι το σχήμα Τ ωστόσο στο κορυφαίο τμήμα του υπάρχει μια αντλία βραδείας απελευθέρωσης λεβονογεστρέλης ( προγεστερονική ορμόνη). Τα ορμονικά σπειράματα εμφανίζουν διπλή αντισυλληπτική δράση πρώτον με όμοια δράση με αυτή του μηχανικού και δεύτερον με την απελευθέρωση της ορμόνης η οποία κάνει τον βλεννογόνο της μήτρας πυκνό και αδιαπέραστο στο σπέρμα. Στην ελληνική αγορά κυκλοφορούν δύο είδη ορμονικών σπειραμάτων το Progestasert με απελευθέρωση προγεστερόνης 65mg/d και διάρκεια ζωής ενός χρόνου και το Mirena με απελευθέρωση λεβονοργεστρολής 20mg/d με διάρκεια ζωής πέντε έτη.
[Intrauterine Device (IUD), Cleveland Clinic]
Η τοποθέτηση του σπειράματος γίνεται συνήθως στις τελευταίες μέρες της έμμηνου ρύσης όπου το στόμιο του τραχήλου είναι διευρυμένο και μαλακό ώστε να επιτρέπεται η είσοδος του.
Tip: Θυμήσου τέλος για τα αντισυλληπτικά ότι λόγω των πιθανών καρδιαγγειακών τους επιπλοκών πρέπει πριν από την έναρξη τους αλλά και κατά την διάρκεια χορήγησης τους να πραγματοποιηθεί πλήρης αιματολογική εξέταση που θα εστιάσει κυρίως στην θρομβοφιλική διάθεση της ασθενούς. Ακόμη κατά την λήψη τους να αποφεύγεται το κάπνισμα, η αύξηση του βάρους αλλά και οποιοσδήποτε επιβαρυντικός παράγοντας για ανάπτυξη θρόμβου.
| Μέθοδος Αντισύλληψης | Αποτελεσματικότητα | Περιγραφή μεθόδου |
| Ενδομήτριο σπείραμα | 99% | Μεγάλης διάρκειας αναστρέψιμη αντισυλληπτική μέθοδος με χρόνο δράσης > 10 έτη εμποδίζοντας την γονιμοποίηση του ωαρίου και την εμφύτευση του ζυγωτού. |
| Αντισυλληπτικό χάπι | 99% | Ορμονική μέθοδος αντισύλληψης παρεμποδίζοντας την ωορρηξία. |
| Αντρικό Προφυλακτικό | 85% | Προφύλαξη σε μεγάλο ποσοστό τόσο αντισυλληπτική όσο και από τα Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενα Νοσήματα. |
| Αντισύλληψη με βάση τον εμμηνορρυσιακό κύκλο | 76-80% | Απαιτούν αυξημένη επαγρύπνηση και ευθύνη της γυναίκας ώστε να μειωθεί στο ελάχιστο η πιθανότητα λάθους ενώ ευνοούν την μετάδοση νοσημάτων. |
Συνεπώς, η αντισύλληψη είναι απαραίτητη όταν δεν είναι επιθυμητή η εγκυμοσύνη και η σωστή μέθοδος πρέπει να επιλέγεται πάντα με την καθοδήγηση του κλινικού ιατρού που γνωρίζει τις ανάγκες, τις ιδιαιτερότητες και την κατάσταση υγείας της ασθενούς. Ωστόσο κάθε μέθοδος εμφανίζει μειονεκτήματα και πλεονεκτήματα ενώ οι ενδείξεις είναι διαφορετικές στην χρήση τους.
Συντελεστές / Δημιουργοί: Τα Μέλη της Ομάδας του Klinikal GOMED
–Συγγραφέας Περιεχομένου: Χριστιάνα Χατζηανεστιάδου, 5ο έτος Ιατρική Σχολή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
–Reviewer: Κυριακούλη Ιωάννα, MD, MSc, Ειδικευόμενη Καρδιολογίας
–Graphics: Γεωργία Κριθαριώτη, 3ο έτος Ιατρική Σχολή Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
–Coordinator: Σικόλας Αριστείδης, MD, Ειδικευόμενος Παθολογίας σε αναμονή για πλήρη ειδικότητα Καρδιολογίας
